Sunday, July 20, 2008

הײַמישע ווערטער און קולטורירטע רייד

סעם (זינט דאָס מיידל האָט אים פֿאַרכאַפּט מיט איר בליק האָט ער מער ניט פֿאַררעכנט זיך אַליין פֿאַר קיין „סעמי“) האָט איבערגעחזרט זײַן בקשה מיט מער ווי אַ ביסל מורא. ער האָט גערעדט גאַנץ שטיל, ווײַל דער רבֿ (אַ יונגער־מאַן אַ צוציק, ניט עלטער פֿון אַ יאָר דרײַסיק) האָט נאָך געזאָגט זײַן תּורה־ווערטעלע. אמת, קהל האָט ניט אויפֿגענומען מיט קיין גרויס התלהבֿות, נאָר אויף דרך־ארץ דאַרף מען שטאַרק מקפּיד זײַן ווען מע געפֿינט זיך אין אַ פֿרעמדן געגנט.

די צוויי יונגע־לײַט האָבן זיך ווידער אָנגעקוקט און אויסגעבראָכן אין אַ שוין איין מאָל אומפּאַסיקן געלעכטער. דער גאַנצער זאַל האָט זיך ווי איין מענטש אויסגעדרייט און באַקוקט מיט שטרענגע ברעמען. „איך ווײַס ניט ווער איר זאַט, נאָר אפֿשר זאָלט איר זיך שוין אָפּטראָגן און ניט מישן זיך אין פֿרעמדע מנינים.“

מסתּמא האָט סעם שוין דעמאָלט געדאַרפֿט האַלטן דאָס מויל און טאַקע פֿאָלגן די עצה פֿון יונגער־מאַן. נאָר עפּעס האָט אים אונטערגעשטויסן, ער ווייסט ניט פֿאַר וואָס, און עס האָט אים פֿאַרוואָלט צוריק צו דערלאַנגען אַ שטאָך.

„און אַוווּ איז אײַער אַהבֿת ישׂראל?“

נאָר מע האָט שוין געהאַלטן בײַ מעריבֿ, און מע האָט אים איגנאָרירט. קריאת־שמע, שמונה־עשׂרה: ער באַמערקט אַז זיי בלײַבן דערווײַלע שטיל, און עס דערפֿרייט אים אַז זײַן נײַע גבֿרדיקייט האָט אים צוגעגעבן שטאַרקקייט זיך אָנצונעמען פֿאַר כּבֿוד־בית־כּנסת. סאַראַ זכות באַקומט ער פֿון זײַן שליחות. אמת וואָס עס שטייט געשריבן וועגן שלוחי מיצווה. מע האָט שוין געהאַלטן בײַ עלינו, האָט ער אָנגעהויבן צוזאַמעננעמען זײַנע זאַכן ווי אַ צוגרייטונג פֿאַרן וועג.

ווען ער איז שוין איבערגעטראָטן דעם שוועל, אין דרויסן, האָט ווער אים אַ שווערן קלאַפּ געטאָן אויף די פּלייצעס. ער האָט זיך אויסגעדרייט און ווידער געזען יענע צוויי יונגע־לײַט.
צוליב מורא האָט ער ניט געוווּסט וואָס צו זאָגן און טאָמער וואָלט ער יאָ געוווּסט וואָלט ער ניט געקענט, ווײַל פּחד האָט אים אויך צוגענומען דאָס לשון.

איינער פֿון זיי, דער גרויסער מיטן שמאָלצעוואַטן און פֿאַרגעלבלעכטן טלית־קטן, האָט געמאַכט מיט דער האַנט סעם זאָל אָפּטרעטן אין זייער ווינקל.

זיי האָבן געשמועסט אין אַ ווינקל אונטערן אויסהענגל פֿון אַ פֿרויען־קליידער־געשעפֿט. ס´איז שוין געווען רעכט טונקל און זעלטן ווער האָט באַמערקט, וואָס דאָרט טוט זיך. דער פּחד און די מורא זײַנען שוין לאַנג אַוועק פֿון סעמען – ער האָט שוין געשפּירט נאָר נײַגעריקייט, וואָס וועט מיט אים געשען, און ווי אַזוי ער וואָלט זיך געדאַרפֿט אָפּרופֿן.

די צוויי יונגע־לײַט האָבן ניט אויסגעקוקט מוראדיק, נאָר דאַכט זיך אַז זיי האָבן געוואָלט אים סטראַשען. אַנדערש פֿאַר וואָס דאַרף ער שמועסן מיט זיי דווקא אין אַזאַ ווינקל? נאָר ער דאַרף הערן מיט קאָפּ, מע רעדט צו אים:

„וווּ וווינט איר?“

ער פֿאַרשטייט ניט. פֿאַר וואָס וואָלט מען געוואָלט וויסן אַזעלכע פּרטים? וואָס איז דאָס זייער עסק?

ער איז אין אַזאַ מצבֿ, אַז וואָס בײַ אים אויפֿן לונג . . . האָט ער זיך אַרויסגעכאַפּט מיט דער אומגעלומפּערטער פֿראַגע: „פֿאַר וואָס וואָלט איר געוואָלט וויסן?“

„איך וויל דאָס וויסן, ווײַל עס קען זײַן אַז מיר האָבן פֿאַר אײַך אַן אַרבעט.“

גראָד דעמאָלט האָט ער געדאַרפֿט זאָגן אַז ער דאַרף ניט קיין אַרבעט – ער איז דאָך אַ ישיבֿה־בחור, און ער לערנט זיך אין אוניווערסיטעט אויך, וואָס דאַרף ער זיך אַרײַנמישן אין אַ קהילה וואָס ער קען ניט און פֿאַרשטייט ניט? נאָר עפּעס האָט אים געשטויסן פֿאַרמישן צו ווערן – ווער ווייסט צי ס´איז געווען נײַגעריקייט, אָדער אַ באַגער צו האָבן עפּעס אינטערעסאַנטס אַרומצושמועסן מיטן מיידל, צי וואָס . . . נאָר ער האָט געזאָגט: „כ´וווין אין מאַנהעטן, אויף דער וועסט־סײַד.“

„אַך, די וועסט־סײַד,“ האָט געזאָגט דער גראָבער, און זיך פֿאַרקוקט אין דער ווײַטנס, ווי איינער וואָס מאַכט חוזק פֿון דער דרויסנדיקע וועלט און ברייטע האָריזאָנטן בכלל. „די וועסט־סײַד, האַ? צי איז נאָך אַלץ דאָרטן פֿאַראַן . . .“ און אָט האָט ער אויסגערעכנט אַ ריי נעמען פֿון שולן, ישיבֿות, און אַנדערע ייִדישע מוסדות.

סעמי האָט זיך געחידושט צו זען אַז דער חסיד, וואָס קוקט אויס ממש ווי אַ פּליט פֿון אַן אַנדער וועלט, פֿאַראינטערעסירט זיך טאַקע אין זײַן געגנט. „יאָ, יאָ, יאָ!“ האָט ער צוגעבאָמקעט צו יעדן נאָמען. „ווי קענט איר אַזוי גוט דעם געגנט?“

דער ייִד האָט זיך פֿונאַנדערגעלאַכט, אַרויסגענומען אַ ציכטיק ווײַס טיכל (וואָס האָט זיך בולט קאָנטראַסטירט מיטן טרעגערס הילוך), און געווישט די אויגן וואָס האָבן זיך געטרערט פֿון געלעכטער.

„וואָס מײַנט עץ, אַז יעדער וואַקסט אוף אויף דער גאַס ווי ער איז געבוירן געוואָרן? אַז מיר חסידים שטייען אוף און שטאַרבן מיט זעלבן בריקלין? אַז מיר לעבן ערגעץ אין אַ שטייטל? ענק ווײַסט, וויפֿל ייִדן דאָ האָבן זיך איבערגעצויגן פֿון איין אָרט אין אַ צווייטן. מיר ייִדן זײַנען אַלע מאָל געווען דאָס קלאַסישע וואַנדערפֿאָלק, עס חידושט מיך וואָס אַ ייִנגער־מאַן ווי ענק, וואָס האָט אַ פּנים פֿון אַ קאָסמאָפּאָליטישער, אַ וועלטסמענטש, קען זיך אַרימטראָגן מיט אַזעלכע געפֿערלעכע סטערעאָטיפּן.“

סעמי האָט זיך געפֿונען אָן לשון. ער האָט קיין מאָל געהערט אַזאַ זעלטענע קאָמבינאַציע פֿון „הײַמישע“ ווערטער און קולטורירטע רייד. ער האָט געמיינט אַז מע פּרוּווט אים אָפּנאַרן. נאָר דער צווייטער ייִד, דער דאַרער, האָט אים פּלוצעם אַ כאַפּ געטאָן בײַם אָרעם און אים אַוועקגעשלעפּט ווײַטער אַראָפּ דעם געסל. אַ שוואַרצער מורא האָט באַפֿאַלן דעם יונגן גאַסט פֿון דער (ווײַזט זיך אַרויס) ניט אַזוי ווײַטער וועלט פֿון דער וועסט־סײַד.