Friday, October 26, 2007

אַ שאָד וואָס משה טאַוב מוז פֿאַרלאָזן זײַן כּלה

אַ שאָד וואָס ער וועט זי מוזן פֿאַרלאָזן. און – צוריקגערעדט, איז דאָס ניט קיין שאָד. ס´איז דער איינציקער אויסוועג. ער גלייבט ניט אין גאַנצן הכּל־בכּל מיטן פּעקל. וואָס וועט ער זאָגן, ווען ער וועט ניט קענען אַרויסווײַזן דעם נייטיקן התפּעלות צוליב זײַן ייִנגלס ערשטן טאָג אין אַ פֿאַרגלאָצטן, כניאָקישן חדר. מע וועט אים דערוויסן און דערנאָך וועט מען אים דערווישן, קיין שפּור ניט צו בלײַבן. און וואָס וועט דעמאָלט בלײַבן און פֿייגי לאה און די קינדערלעך?

„אוי, וויי,“ האָט ער זיך קורץ צעלאַכט, און אַ קער געטאָן צו חיים, וואָס האָט געוואַרט אַ ביסל פּריטשמעליעט אויף זײַן מיטשמועסערס קומעדיקן גאַנג. „כ´טראַכט צו פֿיל.“

„יעדער חתן פֿילט זיך אַזוי, אַיאָ?"

„איך וויל פּטור ווערן. כ´וויל אַוועק."

חיים האָט אַ זיפֿץ געטאָן. „כ´וואָלט דיך געדאַרפֿט פּרוּוון אָפּרעדן, אָבער – “

„ ,אָבער´ דו ווילסט ניט צי ,אָבער´ דו קענסט מיך ניט אָפּרעדן?"

„כ´בין ניט בכּוח. כ´פֿיל זיך אויך צעריסן און צעבראָכן. כ´ווייס ניט וווּהין זיך צו ווענדן. נאָר כ´האָב אויך ברוך־השם אַ ווײַבל וואָס כ´האָב ליב, און כ´ווייס ניט ווי איר צו זאָגן. אַז כ´פּלאַץ זיך אַרויס אין מיטן דערינען מיט אַזאַ מין ווידוי, קען זײַן נאָך אַלעמען. ווער ווייסט צי זי וועט פֿון מיר מאָנען אַ גט?“

„וואָס וואָלט געווען ערגער,“ האָט משה געוואָלט זאָגן, „זיך צו גטן מיט דײַן פֿרוי, אָדער צו בלײַבן געפֿאַנגען אויף אייביק?" נאָר ער האָט געוווּסט וויפֿל ס´האָט חיים ליב זײַן פֿרוי.

זיי זײַנען זיך געגאַנגען אויף איינעם פֿון די עוועניוס. דאַכט זיך, אַ געויינטלעכער וואָכנטאָג. נאָר געפֿאַנגען האָט זיך טאַקע געפֿילט דער חתן. ער האָט אַ מאָל געהאַט געלייענט אויף אַ פּאַשקעוויל, אַז ייִדן וואָס עסן אײַזקרים־קאָנס אויף דער גאַס זײַנען פּסול לעדות. אַפֿילו אײַזקרעם, דער סימן פֿון קינדישער זאָרגלאָזיקייט, האָט מען פֿאַרדרייט אין אַ ליטמוסטעסט!

דאַכט זיך אַז ער האָט אויסגערעדט ניט־וויסנדיק – חיים האָט אויף אים אויסגעשטעלט די אויגן. „דו ווילט אויף אַן אמת אַוועק אויף שטענדיק? אַראָפּ־ פֿון וועג?"

איצט, אַז אַ צווייטער דערמאַנט עס שוין אויף אַ קול, איז משהן קלאָר געוואָרן אַז דאָס איז טאַקע זײַן פֿאַרלאַנג.

„קענסט מיר צוברענגען מײַן חפֿצים?" האָט ער אַ פֿרעג געטאָן בײַ חיימען. ער האָט געהאַט איבערגעלאָזט אין חתונה־זאַל זײַן טלית־און־תּפֿילין, אַ פּאָר ספֿרים, זײַן סעלפֿאָן.

„און וואָס וועל איך זאָגן דײַן משפּחה, און דעם גאַנצן עולם, ווען איך קום צוריק אָן דיר?“

דאָס איז שוין אַן אַנדער מעשׂה בכלל. ער וויל אַוועק נאָר ער וויל אויך ניט שטעלן זײַן חבֿר אין אַ סכּנה. פּלוצעם פֿאַלט ער אײַן אויף אַ המצאה. „ווייסט וואָס? כ´דאַרף ניט די זאַכן. איך וועל אַהיים, נעמען אַ טשעמאָדאַן און – און גיין.“

חיים האָט דאַכט זיך פֿאַרלוירן וועלכן־ס´איז קאָנטראָל איבער זײַן קאָפּ, וואָס האָט זיך געוויגט פֿון זײַט צו זײַט ווי אַן אומסטאַבילע משׂא אויף אַן אַכצן־רעדערדיקן אויטאָ. „דאָס איז משוגע! כ´שטיץ דיך, דו ווייסט דאָס, נאָר דו פֿאַרשטייסט אַליין ניט וואָס דו טוסט!"

„כ´ווייס פּונקט ווי משוגע דאָס איז, נאָר כ´זע אין דער רגע ניט קיין אַנדער אויסוועג. וואָס זאָל איך טאָן, חתונה האָבן מיט אַ פֿרוי און פֿאַרפֿירן זי אַ לעבן לאַנג?“ ער האָט אַ כאַפּ געטאָן די שטובשליסל בײַ זיך אין קעשענע. ר´דאַרף זיך שוין לאָזן אין וועג אַרײַן.

„חיים.“ ער האָט אַ כאַפּ געטאָן חיימען בײַ ביידע הענט און מיט איין מאָל אים ניט געקענט קוקן גלײַן אין פּנים אַרײַן, עלעהיי ער האָט ניט געוואָלט אַרײַנקלינען צווישן זיי נאָך מער אומגעריכטן וויי. „מיר וועלן זיך מירצעשעם באַלד זען.“

„ווען קענען מיר זיך אַוועקזעצן און רעדן וועגן דעם? ווי קענסטו אַוועק אָן אַ זײַ־געזונט, פּונקט פֿאַר דײַן חופּה? וואָס איז מיט דיר?"

„בעסער איצט ווי שפּעטער“, האָט משה געזאָגט. זיי זײַנען געווען קעגן איבער דעם חתונה־זאַל, אויף אַ רעשיקן בלאָק פֿון באָראָ־פּאַרק. אַ גליק וואָס ער זעט ניט קיין אייגענע אויף דער גאַס – קען זײַן אַז די אַלע וואָס קענען אים גוט זיצן איצט (אָדער שטייען – ס´איז דאָך אַ דבֿר שבקדושה) אין חתונה־זאַל, וווּ אָט־אָט פּלאַצט זיי שוין די געדולד.

משה האָט זיך שאַרף פֿאַרקערעוועט הינטערן ראָג לעבן אַ שייטלמאַכער, און איז אַראָפּ מיט יענער גאַס און אַרײַן אין זײַן נײַ לעבן.

מע קען זיך פֿאָרשטעלן, אַז אַ נײַ לעבן הייסט עפּעס ווי אויף דער בינע, וווּ מע טוט זיך איבער, מע וואַנדערט אײַן אין אַ נײַ לאַנד, אָדער מע שמדט זיך. דאָס איז דאָך אָבער אַ שמאָלקעפּיקע דעפֿיניציע פֿון „נײַ“. אַמאָל שטעקט די נײַקייט ניט כּלפּי־חוץ נאָר כּלפּי-פֿנים – און אַזוי איז אויך געווען מיט משה. ווען ער האָט זיך אַזוי פֿאַרקערעוועט הינטערן ראָג, האָט ער זיך ניט גלײַך איבערגעטאָן „אויף דײַטש“, ווי מע זאָגט אין די אַלטע ביכלעך. ניט ער האָט זיך געשמדט, ניט ער איז געלאָפֿן טועם זײַן די גוייִשע טומאה כּל־המינים.

ער איז אַוועק קיין מאַנהעטן אויף אַ פּאָר וואָכן און דאָרטן אײַנגעשטאַנען בײַ אַ חבֿר וואָס ער האָט זיך אַ מאָל געהאַט געשאַפֿן, ווען אַ פּאָר מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע האָבן בײַ די חרדים געשבתט לשם חבֿרים כּל ישׂראל. ער האָט זיך דעמאָלט באַפֿרײַנדט מיט אים, און אים מער ווי אַ ביסל מקנא געווען דײַן הקפּדה אין שמירת־מיצוות און זײַן אָפֿנקייט צו וועלטסוויסן. איצט, ווען ער שטייט שוין בײַ אים אײַן אין אַ שיין־מעבלירטע, בוך־אויסגעשטאָפּטער דירה, איז אים שוין נימאס דער גאַנצער עולם־הזה פֿון דער סבֿיבֿה. וווּ דריקט זיי? האָט ער זיך געפֿרעגט. וואָס שטערט זיי? וווּ זײַנען זייערע פּראָבלעמען? ער האָט ניט געזען קיין פּראָבלעמען. אײַ, וואָס זײַן חבֿר האָט אַ שטעלע וואָס מאָנט בײַ אים כּמעט יעדע שעה חוץ שבת, און זײַן טאָכטער איז אַ ברען וואָס דרייט זיך מיט בחורים וואָס טראָגן זיך אַרום מיט אַ קרום־באַלייגטער יאַרמלקע און חוץ דעם אָן קיין בולטער סימן־ייִדישקייט? אײַ, וואָס מע האָט מורא זייערע קינדער זאָלן ניט פֿאַרמישט ווערן אין נאַרקאָטיק אָדער סעקס מיט אַ ריי איינמאָליקע מיטשלעפֿערס? אָבער זיי האָבן מסכּים געווען צו צאָלן יענעם געוויסן פּרײַז פֿון אָפֿנקייט צו דער ברייטער וועלט. אַז מ´איז געבוירן געוואָרן אין אַ פֿאַרמאַכטער וועלט האָט מען במילא דאָס ניט אויסגעקליבן, ווײַל קיין "הנה אנוכי נותן לפֿניכם היום" איז ניט געווען בכלל. אַלע זייערע פּראָבלעמען האָבן זיי פֿרײַוויליק גערופֿן אויף זיך אַליין, און זיך ניט מחייבֿ געווען דורך מינהג אַבֿותינו בידינו. די מאָדערנקייט איז דאָך אין תּוך גענומען די פֿרײַהייט אויסצושרײַען: וואָס מײַנע אָבֿות האָבן געטאָן קריכט מיר פֿון האַלדז! צו זאָגן הויך אויפֿן קול לפֿני כּל עם ועדה, ווי דער בראַסלעווער: איך וויל גיין אויף אַ וועג וווּ נאָך קיינער איז ניט געגאַנגען חוץ מיר!

אין אַ פּראָסטן מיטוואָך איז משהן אײַנגעפֿאַלן, אַז ער דאַרף גיין זוכן אַרבעט. ער האָט געדאַרפֿט בײַ עמעצן האַלטן אַן עצה, און דעם אמת זאָגנדיק האָט דער חבֿר, בײַ וועמען ער איז אײַנגעשטאַנען, ניט געוווּסט קיין סך וועגן דער אמתדיקער אַרבעטוועלט, פּשוט דערפֿאַר, וואָס ר´איז אַ גרואַדויִר־סטודענט מיט אַ סטיפּענדיע. חוץ אים קען ער קיינער ניט אין מאַנהעטן.

אין ערשטן מאָנטיק נאָך זײַן גורלדיקן באַשלוס איז ער געשטאַנען פֿאַרן שפּיגל אין קאָרידאָר בײַ אונדזער חבֿר, און באַטראַכט דעם אייגענעם פּרצוף. ניט שלעכט. ס´האָלט אָט־אָט בײַם ערשטן חודש נאָך זײַן חתונה, און אין די ערשטע פּאָר וואָכן האָט ער זיך צוגעשוירן די באָרד, צוגעקעמט די האָר און פּאות, און געוואַשן און געפּרעסט דעם גאַרניטער. זײַן חבֿר האָט אים געבאָרגט אַ קאָמפּלעט „דײַטשע“ קליידער, ד"ה אַן אמתן גאַרניטער, און דאָ שטייט ער – אַ הויכער, אַ דאַרער, מיט צוויי גרויסע, טונקעלע, טיפֿע, טרויעריקע אויגן, אַ לאַנגער נאָז, בלאַסע הויט, און צעקרײַזלטע האָר וואָס דעקט מער ניט די אויגן זינט דעם שערעניש. אַכּלל, ניט קיין מיאוסקייט. אים דאַכט זיך, אַז אויב ער האָט ניט קיין מורא און גאַרטלט זיך גוט אונטער וועט ער געפֿינען אַן אַרבעט. עס דאַרף ניט זײַן קיין גאָר בכּבֿודיקע. פּשוט גענוג צו פֿאַרזיכערן, אַז ער דאַרף זײַן חבֿר ניט פֿאַלן צו לאַסט.

פּלוצעם האָט אים אַ בליץ געטאָן אין קאָפּ אַ שאַרפֿע, פֿילפֿאַרביקער זיכּרון פֿון לאה פֿייגי. וואָס טוסטו דאָ? האָט ער שיִער ניט אויסגעשריגן אויף אַ קול. „כ´האָב דיך דאָך פֿאַרלאָזט אין ברולקין!"

דעמאָלט האָט זיך דערהערט אַ קלאַפּ אויף דער טיר. ער איז צוגעגאַנגען און אויפֿגעעפֿנט. אַזוי ווי ער אַרבעט נאָך ניט בײַ טאָג, און דער חבֿר איז אַוועק בײַ זײַן גראַדויִר־לימודים, האָט ער אָפֿט מאָל געדאַרפֿט אָפּגעבן זיך מיט טעלעפֿאָנען, דער פּאָסט, און דאָס גלײַכן. אַ קליינער פּרײַז צו צאָלן פֿאַר זײַן חבֿרס ברייטהאַרציקייט.

נאָר דאָס מאָל אַז ער האָט אויפֿגעעפֿנט די טיר האָט זיך באַוויזן גאָר חיימס פּנים, צעשמייכלטס. עס האָט אים אַזוי פֿאַרחידושט, האָט ער ניט געוווּסט וואָס – צי ווי – צו ענטפֿערן, נאָר דאָס ערשטע וואָס איז אים אַרײַן אין קאָפּ איז געווען די פֿראַגע:

„וואָס שמייכלט איר עפּעס?“

אים איז ניט געווען קלאָר, פֿאַר וואָס ער אירצט אים, נאָר ס´איז שוין צו שפּעט אויף צוריקצוציִען דעם נאַרישן שינוי. האָט ער זיך געכאַפּט און געזאָגט, „קום אַרײַן. איידער כ´דאַרף דיך אַנטוישן קען איך דיר דאָך עפּעס דערלאַנגען.“

אַ פֿאַרגיייִק קרימעניש איז זיך אַדורכגעלאָפֿן איבער חיימס פּנים און משה האָט זיך געכאַפּט, אַז ר´איז חושד אין דער שטובס כּשרות. „ווען ביסטו געוואָרן אַזאַ גרויסער צדיק?“ האָט ער אַרויסגעפּלאַצט. „בײַ וועמען אין שטוב פֿלעגט איר ניט עסן?“

„ס´איז ניט קיין היימישער פּלאַץ,“ האָט זיך זײַן חבֿר פֿאַרענטפֿערט. „האָט ניט קיין פֿאַראיבל.“ ווידער דער איר, אַן אומאָנגעלייגטער גאַסט.

„אַ טעפּל קאַווע?“ האָט משה אָנגעבאָטן, שוין וויסנדיק דעם ענטפֿער. אַז חיים האָט זיך ניט אָפּגערופֿן האָט ער זיך אַוועקגעזעצט בײַם עסטיש (געווען איז די דירה אין תּוך גענומען נאָר איין גרויסער צימער) און אַרויפֿגעקוקט צו חיימען צו. „נו,“ האָט ער געטאָרעט. „זעץ זיך.“

זיי האָבן זיך אַוועקגעזעצט, און עלעהייט די שטוב אַליין האָט מיטגעפֿילט, האָט דער דיל אַ קרעכץ געטאָן אונטער די פֿיס. ס´האָט געהערשט אַ שטילשווײַגעניש, און דאָס איז געווען דאָס מאָדנעסטע – ווי לאַנג נאָר ער געדענקט האָבן זיי כּסדר גערעדט וועגן אַלץ און אַלעמען, און אַ קליינער בײַט אין געאָגראַפֿיע האָט אַוועקגעשטעלט צווישן זיי אַן אײַזענע מחיצה וואָס קיין יום־כּיפּורדיקע תּפֿילה קיין ניט אַראָפּזעצן.

דער אינהאַלט פֿון יענעם שמועס, קען מען זיך פֿאָרשטעלן, איז ניט געווען דער עיקר. וויכטיקער זײַנען געווען זייערע געמיטער, ווי אַזוי זיי האָבן זיך איבערגעקוקט, ווי אַן אָפּגעגטער מאַן־און־ווײַב וואָס באַגעגענען זיך על־פּי צופֿאַל אויף דער גאַס: ניט פֿרײַנדלעך, ניט אָפֿן ליבלעך, נאָר צוריקגערעדט אויך ניט אָפֿן פֿײַנדלעך. זיי האָבן ביידע געוואַרט אויף אַן עפֿענונג, אַ שפּאַלט, אַ געלעגנהייט זיך אַ ביסל צוצובייגן צום צווייטן און צוגעבן אַז יעדער ניט ניט דער גאַנצער שולדיקער. משה, פֿון זײַן זײַט, וואָלט געקענט פֿאַרשטיין אַז זײַן באַשלוס איז ניט געווען קיין קלאָר, איינזײַטיק באַרעכטיקטער, אַז ער האָט שרעקלעך וויי געטאָן זײַן כּלה און ביידע מחותּנים, און אַז ער דאַרף זיך שעמען פֿאַר זײַנע מעשׂים. חיים האָט געזען אַז משהן איז עפּעס לײַכטער אויף דער נשמה, כאָטש קיין גאַנצער איז ער אַוודאי ניט נאָך אַזאַ גוואַלדיקן ריס. נאָר קיינער פֿון די צוויי האָט דער זיך דער ערשטער ניט גערירט, און די געלעגנהייט איז פֿאַרבײַ. דער שמועס איז אַריבער אויף אַן אָנגעשטרענגטער העפֿלעכקייט וואָס באַווײַזט זיך אָפֿט מאָל אין אַזעלכע חבֿרים־ און משפּחה־צוזאַמענשטויסן.

ווען חיים איז אַוועק האָט ער געזאָגט צו זיך אַליין, „נו, פֿאַרפֿאַלן,“ און דאָס גאָר. דעמאָלט איז ער אַוועק זוכן אַרבעט, תּיכּף געפֿונען עפּעס אַ פֿאַרדינסטל אין אַ פֿאָטאָגעשעפֿט – דווקא פֿון די חסידים וואָס לאָזן זיך אַרויס אויף דער ברייטער וועלט לשם פּרנסה – און דאָרטן, אין איינעם אַ סלעקנעם נאָכמיטאָג, איז עס געשען. ער האָט דווקא דעמאָלט, נאָך אַלעמען, זיך אַרומגעדרייט אין חסידישן לבֿוש. כאָטש ער האָט אַרויסגעוויזן אויפֿן אינטערוויו זײַן פּרטימדיקן קענטעניש פֿון עלעקטראָנישע מכשירים, האָט מען מורא געהאַט, טאָמער וועט מען זיי בודק־בציצית זײַן צוליב דעם פֿאַרפֿאָרענעם חסיד אויפֿן פּערסאָנאַל, האָט מען אים אויסגעשטאַט מיט אַ קרובֿס בגדים. ער האָט זיך געקראַצט אין רוקט, אין עלנגבויגן, און אין זײַט־זשע־מוחל, ווײַל ס´איז געווען זומער און ער האָט זיך שוין אָפּגעוווינט פֿון חסידישן טאַלאַנט: די אַרומגערינגלטקייט פֿון די מלבושים ווי אַן אָפּדאַך קעגן וואָסער ניט איז היץ צי קעלט.

זי האָט געהאַט די לענגסטע האָר וואָס ר´האָט ווען עס איז געזען און ס´האָט גענומען אַ שיינע פּאָר רגעס ביז ר´האָט זיך געכאַפּט, אַז דאָס רעדט זי צו אים. ער האָט זיך ניט איבערגענומען, ער איז ניט נערוועז געוואָרן, ער האָט זי פּשוט אַ קוק געטאָן גלײַך אין פּנים אַרײַן און געזאָגט, ווי ניט אים מיינט מען:

„וואַט איז יאָר ניים עגען?“

זי האָט זיך אַרויסגעכאַפּט מיט אַ געלעכטער און ס´איז שוין געווען פֿאַרפֿאַלן. ווידער אַ מאָל אַ פֿאַרפֿאַלעניש. ער האָט זיך פֿאַרשאָלטן: דאַכט זיך אַז נאָך אַ חיסרון פֿון זײַן פֿאַרשפּאַרט אין דער חסידישער וועלט איז דאָס ניט קענען באַציִען זיך צו קיין פֿרויען, און ניט קענען גענוג ענגליש זיי צוצוציִען אויף אַ פּאַסיקן אופֿן. ער וועט אַלע מאָל אויסזען ווי אַן אידיאָט, אָדער אַ נעבעכדיקער קוריאָז. ער האָט אַפֿילו ניט געקענט קוקן איר אויפֿן פּנים, אַזוי פֿאַרקאָוועט צו דער ערד איז ער געוואָרן פֿון אירע אין־סופֿיקע פּעך־שוואַרצע האָר.

„קעראָלײַן,“ האָט זי געזאָגט, אויף אַ פּשוטן און באַשיידענעם אופֿן. זי האָט געשוויגן, און ער האָט זיך געכאַפּט אַז זי קוקט אים אָן. פּאַוואָליע הייבט ער אויף דעם קאָפּ און קוקט זי אָן אין פּנים. אַ קאָליר קיין מאָל פֿריִער ניט געזען, ממש ווי אַ טשאָלנט, ברוין, לעבעדיק, כּמעט בוימיש. אַ לאַנגע, אַריסטאָקראַטישע נאָז, דינע ליפּן, און אַ שמייכל וואָס האָט שיִער ניט געמאַכט אומרעלעוואַנט די אַנדערע שטריכן פֿון איר פּנים, אַזוי איידל און צוגעלאָזן איז ער געווען.

ער איז געווען פֿאַרטראַכט און ניט באַמערקט, אַז די פֿרעגט עפּעס וועגן קויפֿן אַ פֿאָטאָ־אַפּאַראַט. ער האָט זי אַרויסגעהאָלפֿן, נאָר האַלב געורמלט אונטער דער נאָז די אַבסאָלוט נייטיקסטע ענטפֿערס אויף אירע קשיות, און געהאַלטן אין איין טראַכטן: „זאָג איר עפּעס, אַז –“ אַז וואָס? אַז זי געפֿעלט אים? אַז ער וויל זי פֿאַרבעטן אין קינאָ? אָנגעטאָן אין אַזאַ נאַרישן לבֿוש, וואָס איז קודם־כּל מער ניט זײַן טאָג־טעגלעך אָנטועכץ, ס´איז עפּעס אַ ווילדער דיזני־פֿאַרשטעלונג צוליב די נאַרישע כּללים פֿון די בעלי־בתּים! און צוליב דעם האָט ער פֿאַרלאָזט זײַן כּלה אויף דער חופּה?

ווי אַ דרייער – האָט ער כמורנע אַ טראַכט געטאָן צו זיך אַליין – וועט ער מוזן זיך אַן עצה געבן נאָך דעם ווי זי וועט אַוועק פֿון געשעפֿט. וכּך הווה: נאָך דעם ווי זי האָט אים באַדאַנקט, און ווידער אַ מאָל אָפֿן־אָדער־באַשיידן געשמייכלט, האָט ער געוואַרט אַ פּאָר מינוט, די בעל־בתּים זאָלן גאָרניט באַמערקן, און דערנאָך באַקוקט די קבלה פֿון איר קרעדיט־קאַרטל. במשך זײַן מיטאָג־שעה האָט ער זיך אַרײַנגעגנבֿט אין הינטערצימערל און אָנגעקלונגען די קרעדיט־קאַרטל־פֿירמע מיטן אויסרייד, אַז ער פּרוּווט קאָנטראָלירן דעם קרעדיט פֿון אַ קונה. ס´איז ניט געווען קיין שווערע זאַך. מע האָט אים גאַנץ העפֿלעך איבערגעגעבן איר פֿולן נאָמען, אַדרעס, און טעלעפֿאָן.

פֿון דעמאָלט אָן האָט ער זיך געהאַט איבערגערעדט, אַז דאָס אַלץ איז באַשערט. ער מוז אויסניצן דעם גורל. צי וועט די גורל אים אָבער קומען אַנטקעגן?

Saturday, October 13, 2007

משה טאַוב בײַ זײַן חופּה

משה טאַוב האָט זיך אָנגעקוקט אין שפּיגל און געזאָגט הויך אויפֿן קול, דאָרט איינער אַליין אין אַ בית־כּסא פֿון מידטאַונער מעקלער־ביראָ וווּ ער אַרבעט, אַז ר´איז מקנא די שארית־הפּליטה־ייִדן. די הונדערטער „הײַמישע“ יונגע־לײַט פֿון משהס מין דאַרף מען ניט אַרײַנלייגן קיין פֿינגער אין מויל צו געבן צו פֿאַרשטיין פֿאַר וואָס דאָס איז אמת. דער אמת איז אַזאַ: אַ ניצול־געוואָרענער פֿון חורבן־אייראָפּע האָט אַליין אַרײַנגעזאַפּט מיט אַלע חושים די אײַזערנע ראַיות, פֿאַר וואָס דער אייבערשטער האָט געמאַכט פּליטה – ניט מסתּיר־פּנים געווען, נאָר ממש גענומען די פֿיס אויף די פּלייצעס און אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע. קיין ספֿק איז פֿאַר זיי ניט פֿאַראַן; יעדער פֿון זיי איז אַ יוצא־וניכנס בײַ גאָטס ניטאָיִקייט אין שטוב אַזוי ווי להבֿדיל משה רבינו ע"ה איז געווען אַ נאמן בײַ גאָט ברוך־הוא אין הויז.

און די וואָס האָבן ניט איבערגעלעבט דעם חורבן? זיי קענען דאָך לייענען וועגן דעם אין אומצאָליקע יזכּור־ביכער, ספֿרי־קינות און היסטאָרישע פֿאָרשאַרבעטן; זיי מעגן זיך צוהערן צו גבֿיית־עדותן; זיי מעגן שרײַען „מער ניט!". אָדער, צוריקגערעדט, זיי מעגן גיין מיטן גאַנג פֿון די גאָר הייליקע, און אַרויפֿוואַרפֿן די שולד אויף די אומגעקומענע אַליין. זיי מעגן אַזוי זאָגן (בשעת מע דרייט מיט דער גראָבער פֿינגער אין דער לופֿט): אַזוי ווי קיין חורבן וואָלט ניט געווען אָן קיין אומגעקומענע, און די אומגעקומענע זײַנען דאָך בפֿירוש אומגעקומען, אָן קיין הילף פֿון גאָט, קומט אויס אַז זיי זײַנען די שולדיקע. (וועגן די דײַטשן ימ"ש רעדט מען ניט – זיי נײַען גוייִם, און ניט שייך דעם חשבון.)

דאָס הייסט, די וואָס ווילן פֿאַרשטיין די פֿאָר־געשיכטע מעגן דערקלערן דעם חורבן דורך די שייכדיקע היסטראָישע הלכות, וואָס גייען זיך זייער וועגן אָן דער השפּעה פֿון דעם־וואָס־לעבט־אייביק. און די וואָס ציילן די זינד פֿון די הרוגים ווייסן נאָך קלערער ווי די ערשטע גרופּע, אַז זייערע עבֿרות זײַנען דאָך אַקעגן גאָט, ניט צוליב אים.

איז געדרונגען: די שארית־הפּליטה־ייִדן מעגן אַוועקשטעלן פֿילפֿאַרביקע, בלוטיקע באַווײַזן פֿון אייבערשטנס אומפֿאַרלאָזלעכקייט, בשעת די וואָס זײַנען צו יונג, אָדער וואָס זײַנען שוין געווען אין אַמעריקע אָדער ארץ־ישׂראל במשך די יאָרן, האָבן ניט קיין תּירוץ. זיי מוזן זיך אַליין נעבעך ראַנגעלן מיט זייערע געוויסן, אָדער וואָס ס´איז געבליבן דערפֿון. און די ראַנגלענישן זײַנען אַ פּסיכאָלאָישער באַלאַגאַן וואָס קיין כּישוף־שפּראָך אָדער ־פּסק קען זיי ניט אײַנשטילן.

משה טאַוב –פֿאַרשטייט שוין דער לייענער מן־הסתּם, מער־ווייניקער – איז געבוירן געוואָרן אין 1969. דאָס הייסט, מיט אַ טאָפּעלער פֿאַרשפּעטיקונג – צו שפּעט פֿאַר מער ווי צווייטהאַנטיקע גבֿיית־עדותן, און צו פֿרי צו זײַן אַ מיטגליד פֿון יענעם דור, וואָס שפּילט לויט די כּללים, שלײַכט זיך אונטער אויף די חרדישע גאַסן, נאָר גלייבט ניט, און איז היימיש־האָפֿערדיק אין זײַן אומגלייבן.

ער געדענקט נאָך דאָס ערשטע מאָל, ווען ער האָט פֿאַרשטאַנען ווי אייגנאַרטיק איז עס טאַקע זײַן ניט מסכּים זײַן. ער איז דעמאָלט געווען צען יאָר אַלט און געזעסן אין ישיבֿה, דווקא אין איינער פֿון די חשובֿערע. ס´איז געגאַנגען די רייד וועגן פֿאַרשיידענע פֿאַכן. (דער רבי האָט ניט געוואָלט פֿאַרפֿאָרן זיך אין אַזאַ מין שמועס־טעמע, נאָר די ייִנגלעך האָבן אים געצוווּנגען.) דער רבי האָט זיי געהאַט דערקלערט, ווי אַזוי די ייִנגלעך וועלן אי“ה כּסדר שטײַגן אין תּורה־לערנען, ביז זיי וועלן אַרײַן אין די העכערע ישיבֿות, ביז זיי וועלן אַרײַן אין כּולל –

דערנאָך האָט זיך מעשׂה־שׂטן אָפּגערופֿן אַ ייִנגלש שטימע פֿון הינטערשטן ריי. „און וואָס איז אויב מע קען ניט לערנען?“

דאָס האָט געפֿרעגט גבֿריאלע, ניט חלילה קיין חוצפּהניק, נאָר אַ פֿאַרשטאָפּטער קאָפּ. ער וואָלט קיין פֿליג ניט געטשעפּעט אויף דער וואַנט, נאָר ער האָט נעבעך ניט געהאַט קיין קאָפּ צום לערנען. ער איז ניט קיין הפֿקר־יונג, האָט דער רבי אים ניט געקענט אויסשייגעצן ווי ר´וואָלט געטאָן אַ צווייטן ייִנגל. האָט דער רבי ניט געוווּסט וואָס – אָדער צי – ער דאַרף ענטפֿערן.

עס האָט אים אָפּגענומען די צונג. דער זייגער האָט זיך טיקטאַקעוועט אויף אַ מאָדנעם בולטן און קטיגורישן אופֿן. אויפֿן 17טן עוועניו, דאָרט צווישן מונקאַטש און בעלז, האָבן זיך אָנגעהערט די פֿאָרענישן פֿון הינקעדיקע חרדישע אויטאָס כּל־המינים – די, געפֿירט פֿון פֿאַרהאָרעוועטע מאַמעס, די, געפֿירט פֿון פֿאַרטראַכטע אָדער גלאַט זיך־אַרויסדרייענדיקע טאַטעס, די שולבוסן פֿול מיט „בני“, „בנות“, „אַנשי“, און „נשי“ אויף טאָג טעגלעכע קדושה־מיסיעס וואָס אַ דרויסנדיקער וואָלט אָפּגעשפּעט.

דער רבי האָט זיך באַקלערט איידער ר´האָט אויסגערעדט דאָס אַנדערע וואָרט אין זײַן דערקלערונג. ניט יעדער וועט זוכה זײַן צו די חשובֿערע ישיבֿות און כּוללים. ניט יעדער וועט זײַן אין חינוך. ניט יעדער וועט זײַן גענוג קלוג, פֿלינק, אָדער כיטרע צו כאַפּן אַ פּרנסה וואָס שטעלט צו אַ קאַפּעטשקע אינטערעס במשך דעם טאָג אײַך טאָג אויסיקער גראַטשע. און פֿאַר די וואָס דער גורל לאָזט זיי אַראָפּ דורך די שפּאַרונעס? פֿאַר זיי האָט דער רבי קיין ענטפֿער ניט געהאַט. און ער האָט געהאַלטן איין אויג אויפֿן וואַנטזייגער בשעת ער האָט פֿאַרקערעוועט דעם שמועס אין אַ מער סדר־הלימודיקער ריכטונג, ביז דאָס גלעקל האָט זיך צעקלונגען.

דערפֿון, פֿון יענעם פֿאַלשן רבישן טריט, האָט זיך גענומען משהס אומצופֿרידנקייט. ער איז זיכער. שפּעטער האָט מען אים געפּרוּווט אײַנשמועסן, אַז זײַן שטימונג האָט צו טאָן מיט דעם, וואָס ער איז אַ בן־יחיד, און במילא איידל צעפּאַטשקעט. מע האָט אים, הייסט עס, געדאַרפֿט זאָגן וואָס פֿריִער און וואָס שטרענגער אַז די וועלט האָט אַ סדר באַשטימט פֿון קדמונים אָן. גאָט און זײַן מישפּט זײַנען גערעכט. מע האָט דאָס ניט געטאָן – זאָגט מען, אין זעלבן טאָן מיט וואָס מע זאָגט „ער האָט ניט געפּוצט די ציין“ – איז ער אַראָפּ פֿון גלײַכן וועג.

ניט וואָס ר´איז חלילה בפּועל־ממש טאַקע אַזוי נעבעך פֿאַרפֿאָרן. מע דאַרף זיך דאָך אָפּגעבן אַ חשבון: פֿאַר וואָס פֿאַר אַ שפּיגל שטייט ער איצט, מיט די האַרבע קינאה־רייד אַקעגן שארית־הפּליטה־ייִדן? פֿאַרן שפּיגל וואָס אין חתונה־זאַל. ס´איז זײַן יום־החופּה.

זײַן כּלה, פֿייגי לאה, שטעלט זיך פֿאָר משה, שטייט אויך פֿאַרן שפּיגל. אויסגעפּוצט מיט אַלע לוקסוסדיקע כּישופֿן און עקסעסעריס פֿון אַלע דעזײַנערס פֿון גאָר דער גרויסער וועלט. ער איז זיכער אַז יעדער שטח פֿון איר גוף גלאַצט מיט עפּעס אַ מיטל, פֿאַרב, רייטל אָדער גרים. וואָס וועט זײַן אָבער ווען זיי לייגן צוזאַמען אויף איין בעט, הײַנט אויף דער נאַכט, און ער וועט איר אויסזאָגן אַלע סודות? ער וויל ניט אַזאַ לעבן ווי דאָס וואָס ווערט ליכטיק אָפּגעמשלט בײַ איר אין מוח.

זײַן שומר און בעסטער חבֿר אויף דער וועלט ווי אויך איינער פֿון די עדי ייִחוד, חיים, שטייט אין דרויסן און וואַרט אויף אים. משה האָט געבעטן אַ פּאָר מינוט אַליין איידער מע פֿירט אים אונטער צו דער חופּה. ער האָט געבעטן חיימען זיי זאָלן זאַלבעצווייט שמועסן פֿאַר דער חופּה, ער זאָל זיך אַראָפּרעדן פֿון האַרצן, נאָר משה ווייסט מער ניט אויב עס וועט קלעקן צײַט. אויב ער האָט שוין חתונה וועט זײַן אַ גאַנץ לעבן זיך אויסצורעדן דאָס האַרץ, און אפֿשר ניטאָ קיין צײַט צוריקצודרייען דאָס רעדל.

זײַן ברודער, מאיר, דער ממזרישער קאָכלעפֿל מיט דער נאַרישער צאַצקעווײַב, לויפֿט אַרײַן אין וואַשצימער אַ פֿאַרסאָפּעטער. „נו, וואָס שטייסטו? אונדז וואַרטן שוין אויפֿן חתן. דו ביסט נערוועז? יעדער איז נערוועז. שטייט דאָך געשריבן..“ מאיר האָט דאָך תּמיד אַ פּסוק אין מויל. ס´איז בעסער צו הערן מאמרי חז"ל און פּסוקי תּנ"ך ווי מאירס בלקעכצן.

„כ´קום באַלד. כ´דאַרף רעדן אַ פּאָר מינוט מיט חיים.“

מאיר שטעלט אויס אויף אים אַ פּאָר אויגן און מאַכט מיט די פּלייצעס, דרייט זיך אויס און לאָזט זיך ווידער אַרײַן אין חופּה־זאַל.

משה טרעט אַרויס פֿון וואַשצימער און חיים קוקט אים אָן. „ס´הערט זיך?“ כאָטש חיים איז אַ גוטע נשמה ווייסט ער זיכער ניט וועגן די ספֿקות און שלאַנג־צישענדיקע קללות וואָס ער הויזט בײַ זיך אין ברוסט. ער וועט אים זיכער ניט פֿאַרשטיין. „ביסטו גרייט?“

משה שלאָגט זיך מיט דער דעה. חיים איז טאַקע אַ גוטער חבֿר, איינער אויף דער וועלט, נאָר ער ווייסט ניט צי ער קען אים פֿאַרטרויען. ער האָט זיך אָנגענומען מיט מוט. „חיים, כ´גיי אַראָפּ פֿון די רעלסן. כ´ווייס באמת ניט צי איך קען דאָס טאָן.“

„חתונה האָבן?“

„ניט דאָס בין איך אויסן. נו, יאָ – יאָ דאָס, אָבער“ – ער ווייס ניט צי ער האָט כּוח און צײַט דאָס אויסצוּזאָגן – „כ´בין ניט זיכער וועגן אַלצדינג. כ´קען ניט אויסהאַלטן, כ´קען ניט!"

חיים האָט אים אַרומגענומען מיט איין אָרעם. „קום, לאָמיר זיך אַרויסכאַפּן אויף אַ פּאָר מינוט. כ´בין אַ גרויסער מומחה אויף דעם חתונה־זאַל, ווייס איך וווּ צו גיין וווּ קיינער וועט ניט זען.“

זײַ זײַנען אַרויס דורך אַ זײַטיקן טירל אין קיך, הינטער אַ הויפֿן פֿריש־אָפּגעוואַשענע האַנטעכער און אַ גרויסן פּלאַסטישן פֿאַס פֿישקוילן. אין דרויסן, לעבן די דאָמפּסטערס, איז געווען מחיהדיק קיל און פֿריש – כאָטש ס´האָט געשטונקען מיט נעכטיקע שיריים – להיפּוך צו די מאַסן אינעווייניק און זייער שווייס. משה האָט זיך פֿאָרגעשטעלט די מחנה ייִדן, וואָס גרייטן זיך לשם מיצוות משׂמח זײַן חתן־וכּלה. אויף דער מענערזײַט: די אַלע רביים וואָס ער איז אָדער געזעסן בײַ זיי אין שיִעור אָדער אין קלאַס אָדער סתּם זיך גענודיעט בײַ זיי אין בית־מידרש. דער גאַנצער שבֿט מאירס, בתוכם זײַן פֿרויס משפּחה פֿון ארץ־ישׂראל: גראָבע באַנקקוועטשער וואָס קענען זיך ניט אָפּבאַקלאָגן פֿון די פֿרײַע און די רוסישע ייִדן, הלמאַי זיי צאַפּן זיי דאָס הייליק ייִדיש בלוט. מאירס ווײַב אַליין, וואָס בײַ איר הייסט צניעות אַן אַנדער אופֿן אַרויסצוּווײַזן איר מאַנס הכנסה.

און, פֿאַרשטייט זיך, פֿייגי לאה, די כּלה. זי האָט אים ליב און ער – זי. נאָר עס דאַכט זיך אים אַז זייערע אופֿנים ליבע זײַנען היפּש אַנדערש. זי האָט אים ליב ווי אַ היימישע פֿרוי דאַרף ליב האָבן איר מאַן: ניט ווײַל ער איז לכתּחילה בעסער, קליגער, אָדער ערלעכער, נאָר פּשוט דערפֿאַר, ווײַל אַזוי שטייט אין חומש: „והוא ימשל בך“. אַלץ איינס צי יענער זאָג דעם אייבערשטנס דאַרף מען אָננעמען ווי אַ צוזאָג, אַ ברכה, אַ קללה, אַ הלכה, צי גאָר אַ מילתא דבחידותא. זי וועט אים דינען, קינדלען, און קוקן אין מויל אַרײַן, אַלץ איינס צי עס קומט אים. ער קען זיך אַליין גאַנץ גוט, און ער ווייסט, אַז ער איז ניט קיין אויסערגעוויינטלעכער יאַט. ער איז אַ ייִד צווישן טויזנט ייִדן, ניט קיין גאון, סתּם אַ ישיבֿה־בחור וואָס געפֿינט זיך שוין אויפֿן כּולל־וועג. איז געדרונגען, אַז זי איז אויך ניט קיין אומאָפּהענגיקע גײַסט – ווײַל ווען יאָ, וואָלט זי ניט אײַנגעגאַנגען אויף אַזאַ נודנעם שטיק סחורה.

ניט געקוקט אויף זײַן אינעווייניקסטן סאַרקאַזם, שטאָלצירט ער זיך מיט דעם, וואָס ער האָט זי שטאַרק ליב. ער דערמאָנט זיך אין זייער ערשטן באַשוי. זי האָט אויסגעקוקט ווי אַ פֿריש אָפּגעריסן בלימל, מיט ברייט אויפֿגעריסענע אויגן און אַ לאַכעדיק־אָפֿן מויל. זי האָט גערעדט נאָר וועגן געוויינטלעכע זאַכן, וועגן איר משפּחה, וועגן אירע פּלענער פֿאַר קינדער און אַ לעבן אין חינוך. גאָרניט וואָס איז יוצא־מן־הכּלל. נאָר די אַלע טעמעס האָט זי אויסגעדריקט ממש מוזיקאַליש, מיט טענער פֿון אַ נאַיִווער צוגעלאָזנקייט.

Monday, October 8, 2007

כּל ישׂראל ערבֿים: 1

אַן עילוי דערקענט מען דורך זײַנע שטיק. דער בחור וואָס דאַוונט איצט פֿאַרן עמוד אין דער בעל־תּשובֿהס הײַנטיקער שול – הײַנטיק, ווײַל דער ב"תּ האָט שוין געפּרוּווט און אויסבראַקירט אַ צאָל שולן די לעצטע פּאָר יאָר זינט ער איז פֿרום געוואָרן – האָט לאַנגע, צעשויבערטע, שוואַרצע יאָר, און אַ פּאָר ברילן. מע רופֿט אים הערי פּאָטער. די ציצית הענגען אים אַרויס, און ס´איז ניט קיין חידוש, פֿאַר די וואָס קענען זיך אויס אויף דער פֿרומער סאָציאָלאָגיע, צו באַמערקן אַז זיי זײַנען צוזאַמענגעפֿלאָכטן מיט תּכלת. ניט דערפֿאַר וואָס ער איז אַ פֿלאַם פֿײַערדיקער תּכלתיסט, אָדער אַ משולח פֿון אַ משוגע־לדבֿר־אחדיקער ישׂראל־ישיבֿה וואָס פּריידיקט דעם הייליקן קאָליר בײַ יעדער געלעגנהייט, נאָר סתּם אַזוי: ר´איז אַ יונגער בחור נאָך אַלץ מיטן בראשיתדיקן פֿײַער פֿון זײַן באַשעפֿער. יונגע בחורים האָבן ליב וואָס ס´איז „קול“. תּכלת איז „קול“, און שוין.

עס זיצט העט פֿון הינטן אַן אַלטער ייִד אין אַ קאַפּעליוש, אַ זעלטענע זאַך אין אַ מאָדערנער קהילה. סײַ ער קרימט מיטן פּנים, סײַ ער מאַכט אַ קרומלעך־כאָטש־אויפֿריכטיקן שמייכל אויפֿן עילויס חזרה, ווי איינער זאָגט: „כ´דערקען אַז אַזאַ יצר־הרע איז פֿאַראַן, נאָר כ´בין ניט מסכּים אַז אַזעלכע שטיק זײַנען דווקא נייטיק.“

דער אַלטער ייִד האָט אַ פּנים – ניט אַזוי צערונצלט ווי עס וואָלט געדאַרפֿט אויסזען אַזאַ ייִד, וואָס האָט געזען צו פֿיל גיהינומס אין איין לעבן. נאָר דער אמת איז, ער וויל ניט, די רדיפֿות און גזירות פֿון פֿאָלק ישׂראל זאָלן שטיין אויבן אָן. ער וויל בעסער פֿאַרשלונגען ווערן אין ים־התּלמוד איידער פֿאַרוויינט ווערן צוליב זײַן פֿאַרשניטענער משפּחה. זאָל זײַנס דערווײַלע איבערגיין – ער מעג סײַ ווי ווײַטער לערנען איידער מע דאַרף זיך אים ריכטיק אָפּגעבן אין דער מעשׂה.

דעם אמת זאָגנדיק האָט דער בעל־תּשובֿה אַ ביסל מורא פֿאַרן עילוי. ער – דער בחור הייסט עס – איז עובֿר אויף דער וועסט־סײַדס שטרענגסטער עבֿירה: מע טאָר זיך ניט צו פֿיל איבערנעמען. מע דאַרף בלײַבן אײַנגעצוימט. אָדער אויב שוין יאָ אַ ביסל השתּפּכות־הלבֿ, מוז עס זײַן אויף אַן אופֿן וואָס פּאַסט זיך גוט אַרײַן אין בציבורדיקן, וווילעריונגערישן ניגון. נאָר נאָכן דאַוונען (ס´איז דאָך אַ זונטיק אין דער פֿרי, ווען די געמיטן זײַנען אויסגעשפּאַנט און די שבתדיקע קאָנקורענץ נאָך די פֿרומע מיידלעך איז ניט אַזוי אין־פּנים־אַרײַן) גייט ער צו צום עילוי און גיט אַ זאָג, באַשיידן אַזאַ. ער איז אַ ייִד פֿון אַ יאָר פֿינף און פֿערציק, אַ הדרת־פּנים מיט אַ גאַרניטער פֿון דער פֿינאַנצן־וועלט, מיט דינע גרויע פּאַסן. די האָר זײַנען אים גרוילעך לעבן די פּאות, וואָס לויט די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישן שטייגער זעען זיך אָן קוים־קוים. ער האָט אַ פֿרײַנלעך־מיד פּנים נאָר ער שטייט גלײַך ווי אַ סאָסנע. אַלע מלבושים ליגן אויף אים געפּרעסט, ווי אויסגעגאָסן. ער גייט אין אַ גרויסער געשטריקטער שוואַרץ־און־ווײַסער יאַרמולקע.

ער רעדט מיט די טענער פֿון איינעם וואָס איז צוגעוווינט צו אַ תּיכּפֿדיקן אָפּשײַ, נאָר וואָס האָט זיך שוין איבערגעקליבן אין אַ סבֿיבֿה, וווּ מע ווייסט ניט פֿון זײַנע פֿריִערדיקע ניצחונות.

דער ב"תּ, וואָס הייסט ברוך (פֿון דער היים „ברוס“) רופֿט זיך אָן עניוותדיק, „דאָס איז געווען גוואַלדיק.“

דער עילוי האָט ניט געקענט אויפֿנעמען די לויבווערטער, ווײַל ער האָט נאָך ניט געוווּסט ווי אַזוי. ער האָט פֿאַרריסן דעם קאָפּ אין דער הייך מיט אַן אומפּאַסיקן און גראָבן געלעכטער וואָס האָט זיך גאָרניט גענומען פֿון זײַן אמתדיקער פּערזענלעכקייט. ער האָט דאָס געטאָן ווײַל ער האָט גלאַז אַזוי געוואָלט אויפֿרייצן דעם עולם, אָדער צום ווייניקסטנס דעם מיטשמועסער.

ער האָט פֿאַרוואָרפֿן זײַן בליק דעם אַלטן ייִד וואָס זיצט נאָך פֿון הינטן מיט דער האַלב קרומער האַלב שמייכלנדיקער מינע.

עס רעדט ווײַטער דער בעל־תּשובֿה. ער ווייסט ניט צי ער רעדט מיט אַ טאָלק, נאָר עס ווילט זיך אים פּלוצעם קניפּן אַ שותּפֿות מיטן עילוי, צו געפֿינען אַ מורה־דרך. אײַ, וואָס דער עילוי איז דווקא ייִנגער פֿון אים מיט אַ יאָר פֿינף און צוואַנציק? נו, און שטייט דען ניט געשריבן בפֿירוש „און אַ קליין קינד וועט זיי פֿירן“? סײַ ווי קען ער קיינעם ניט וואָס האָט אַזאַ יונגן פֿײַער וואָס ער וויל אויך מעבֿיר־אש זײַן צו זיך אין לעבן אַרײַן.

דער אַלטער ייִד צעלאַכט זיך. „הערט אַ מעשׂה. וואָס דרייסט אים אַ קאָפּ? ער ווייסט נאָר אַז ער האָט אַ שאַרפֿן קאָפּ, וואָס ווילסטו אים רעדן אין דער וועלט אַרײַן וועגן דרכים און דאָס גלײַכן? ער וויל סתּם אײַנזאַפּן וואָס מער בלעטער גמרא.“

דער עילוי האָט ניט געענטפֿערט קיינעם, ניט דעם אַלטן, ניט דעם בעל־תּשובֿה. ער האָט געגעבן אַ קורצן געלעכטער, ווי איינער זאָגט – „איך פֿאַרשטיי ניט וואָס דאָ טוט זיך, נאָר כ´ווייס אַז ס´איז עפּעס מיר ניט אין גאַנצן שייך.“ ער האָט זיך אויסגעדרייט און איז אַראָפּ אונטן, אין קליינעם בית־מידרש. דאָרטן אונטן האָט מען אים נאָר ערשט אויפֿגעשטעלט, כּדי אַקעגנצוּווירקן די השפּעה פֿון דער גרויסער פֿרומער אוניווערסיטעט. יעדער בר־בי־רבֿ אין דער מאָדערנער קהילה ווייסט דאָך אַז די פֿרומע אוניווערסיטעט רוקט זיך וואָס רעכטער.

דער אַלטער ייִד לערנט אין אַ בית־מדרש וואָס האָט זיך אַליין אַרום אים געהאַט אויסקריסטאַליזירט, ווי אַ פּערל בײַם אויסטער אַרום אַ פּגם. ער איז אַהערגעקומען נאָכן חורבן כּדי ווײַטערצופֿירן די גאָלדענע קייט לימוד־התּורה, און געכאַפּט זיך במשך די לעצטע פֿערציק יאָר אַז ער געפֿינט זיך ניט־אַהין ניט־אַהער. נאָר יעדער ווייסט יענע מעשׂה און מיר דאַרפֿן זי איצט ניט אָנרירן. שפּעטער וועט מען זיך אין דעם אַרײַנלאָזן.

דער אַלטער ייִד הייבט זיך שווער אויף פֿון לאַנגן באַנק און זוכט אַרום זײַן פּאָרטפֿעל, זײַן קאַפּעליוש און זײַן שאַרף. אַ ווינט בלאָזט אין דרויסן, צוגעקאָוועט מיט אַ צולהכעיסדיקן, מײַאָוונעם רעגן. ער דאַרף מבֿקר־חולה זײַן זײַן פֿרוי וואָס ליגט אין אַ מושבֿ־זקנים, אַ פֿאַרקינדישטע דורך אַלצהײַמערס.

דער בעל־תּשובֿה גייט זיך זײַן גאַנג צוריק צו זײַן נײַער דירה אויף דער הונדערט און פֿינפֿטער גאַס, וווּ זײַנען לוקסוסדיקע מעבל און טײַערע קונסטווערק אויף די ווענט, פֿון זײַן פֿריִערדיקן לעבן, פּאָרן זיך אומבאַקוועם מיט די אָבליגאַטאָרישע אַרטסקראָל־ספֿרים אין ביכערשאַנק, פֿעטע בענדלעך מיט גילדענע אותיות, ווי פֿאָטאָ־אַלבאָמען פֿון מחותּנים וואָס ער האָט זיך זיי נאָך ניט אײַנגעשאַפֿן.

בײַם אַרויסגיין פֿון שול טוט ער גלײַך אויס די יאַרמולקע און גיט זי אַ שטופּ אַרײַן אין בוזעם־קעשענע. פֿלינק כאַפּט ער זיך אַרויס מיט אַ קעמל און גיט אַ קאַם אונטער די גרוילעכע האָר. אַ מאָל וועט ער כּסדר גיין מיט אַ צוגעדעקטן קאָפּ נאָר דערווײַלע וועט זיך קענען אַ ליאַדע מינוט צונויפֿשטויסן מיט אַ חבֿר צי אַ באַקאַנטן פֿון פֿריִערדיקן לעבן. ניט וואָס ער שעמט זיך חלילה. נאָר אַז מע דאַרף זיך אָפּשטעלן כּדי צו פֿאַרפֿירן „דעם שמועס“ (פֿאַר וואָס איז ער חוזר־בתּשובֿה וכ´) מיט יעדן צווייטן פֿאַרבײַגייער אויף דער גאַס, קומט מען אָן אין דער היים קוים מיט צרות.

דער עילוי זאַפּט הונגעריק אײַן די קשיות פֿון תּוספֿות אויף רש"י און די טונקעלע, קליין־געדרוקטע אַגדות פֿון מהרש"א. ער האַקט אַדורך די גרעסטע פֿעסטונגען פֿון אַמאָליקע שאלות און בויט אויף ס´נײַ אויף זייער אָרט בכּבֿודיקע פּאַלאַצן אויסמעבלירטע תּירוצים. ער איז אין גאַנג פֿון אַנטוויקלונג, וווּ דער פֿעסטער באָדן זעט זיך קוים־קוים הינטער די שוועבנדיקע פֿיס.

ווען ער טראַכט ניט וועגן גמרא טראַכט ער וועגן מיידלעך.

דער אַלטער ייִד הייסט ר´ דוד, כאָטש זעלטן ווער רופֿט אים הײַנט בײַ אַזאַ היימישן נאָמען. ער איז צו גרויס, זאָגט ער סאַרקאַסטיש און כּלומרשטיק צו זיך אַליין. ר´איז ניט קיין פֿאַלשער בעל־עינוות, נאָר ער ווייסט יאָ אַז דאָס רעכענען וועמען־ס´איז פֿאַר אַ גדול איז עפּעס ניט שייך הײַנט צו טאָג. יעדער טוט וואָס מע קען. ער טוט מער ווײַל ער איז געבוירן געוואָרן אין אַ וועלט פֿון מער – מער ייִדן, מער ייִדישקייט, מער לימוד־התּורה. מער מידות בכלל. די אַזוי גערופֿענע גדולים פֿון די חרדישע קרײַזן האַלטן זיך פֿאַר גרויס ווײַל זיי פֿאַרגלעטן זייערע אייגענע זיכרונות. זיי מיינען אַז די קהילות וואָס זיי שאַפֿן הײַנט אין ברוקלין מעג מען פֿאַרגלײַכן מיט וואָס ס´איז געווען. עס הייבט זיך ניט אָן! מן־הסתּם וועט ווער צווישן זיי זיך אַ מאָל כאַפּן אַז דאָס אמת ליגט ניט צוויישן זייערע ווענט נאָר אין דער ליכטיקער תּורה פֿון דיסציפּלין און בייגעוודיקייט. ער האָפֿט נאָר, אַז אַזאַ עילוי ווי יענער יונגער־מאַן (אַ גליק וואָס יענער איז ניט בײַ זײַן זײַט, ער דערמאָן זיך ניט גלײַך אין זײַן נאָמען – יאָ, סעמי, אַזוי הייסט ער) קען מען נאָך אויפֿציִען ניט נאָר אין תּורה נאָר אויך אין חכמת־ישׂראל, צי איז נאָך פֿאַראַן אַזאַ אַלטפֿרענקישער לימוד.