Tuesday, September 22, 2009

?וווּ שטײַגט מען אַראָפּ פֿון דער באַן וואָס לאָזט ניט אַרויס אירע פּאַסאַזשירן

מאָושע באַגעגנט זיך שוין מיט אַזוי פֿיל באַקאַנטע וואָס קענען אים נאָר ווי משה, דערפפֿאַר איז קעראָלײַנס רעפֿאָרמירטער נאָמען פֿאַר אים געוואָרן בײַ אים אַ חוזק, אָדער סתּם אַ גרויסער טעות, אַזוי ווי די אָבֿות וואָס האָבן ניט ריכטיק געקענט דעם אייבערשטנס נאָמען.

ער האָט ניט אַזוי טיף פֿאַרשטאַנען די אייגענע אידענטיטעט, נאָר איינס פֿאַרשטייט ער יאָ – אַז גריבלען זיך און האַלטן עצות בײַ די ברוקלינער רביים וואָס האָבן אים געקענט אין זײַן פֿריִערדיקן לעבן העלפֿט אים היפּש ווייניק צו פֿאַרשטיין ווי אַזוי ממשיך צו זײַן מיטן אַרבעט־זוכעניש. אַפֿילו קעראָלײַן, וואָס פֿאַרשטייט (און פֿלעג נאָך שטיצן) זײַן כּולל־יונגער־מאַנישע פֿאַרטראַכטענישן) איז שוין זאַט, אָדער כּמעט, מיט זײַנע ניט־טויגיקע פּרוּוון אויף אַ „לעבן דערנאָך.“

ער האָט באַשלאָסן צו פֿאָלגן קעראָלײַנס עצה, דהײַנו, זיך אַוועקזעצן מיט אַ שטיקל פּאַפּיר און אויסרעכענען וועמען ס´וואָלט אים געקענט אַרויסהעלפֿן פֿון איצטיקן קלעם. זײַ זײַנען שוין לאַנג אײַנגעפֿונדעוועט אין אַ ציכטיק־ריינער, מסודרדיקער דירה אין קווינס. קעראָלײַן האָט געפֿונען אַן אַרבעט בײַ אַ פֿירמע וואָס פּרוּווט משתּדל זײַן בײַ דער שטאָט־רעגירונג לטובֿת אָרעמעלײַט. וואָס דאָס האָט צו טאָן מיט איר פֿאָרשפֿעלד וואָלט ער ניט געוווּסט, מע זאָל אים אַפֿילו ברענען און בראָטן. נאָר ניט געקוקט דערויף האָט ער בפֿירוש הנאָה פֿון זייער בעלי־ביתּישער סטאַבילקייט און פּראָספּעריטעט. ער האָט ליב זיך צו זיצן בײַ אַ שפּעט־נאָכמיטאָגדיקן טיש, ווען קעראָלײַן איז אַוועק בײַ איר אַרבעט און ער בלײַבט אַליין אין דער היים, שׂכללאָז זוכנדיק אַן אַרבעט וואָס זאָל אים, אויף אַן אומקלאָרן אופֿן, ענלעך צופֿרידנשטעלן.

ער האָט זיך דערמאָנט אין די פֿרײַע פֿויגל, די צופֿרידענע, די גליקלעכע, די פֿריִער־אין־ברוקלין־אים־אומבאַקאַנטע פֿיגורן וואָס האָבן פֿון זייערע לעבנס געמאַכט אַ פֿילפֿאַרביקע און מאָדנע קונסט. ווי אַזוי שאַפֿן זיך אַ לעבנס־אָרדנונג? ווי אַזוי דרייען זיי זיך אַרויס, פֿון איין זײַט, פֿון ישיבֿה, כּולל, און טויט, און, פֿון דער צווייטער זײַט, פֿון קאַלעדזש, אַרבעט, און טויט? וווּ שטײַגט מען אַראָפּ פֿון דער באַן וואָס לאָזט ניט אַרויס אירע פּאַסאַזשירן?

איינער ער האָט זיך געקענט ווידער איבעררעדן, אַז די לייזונג וועט זיך אַליין אונטערשטעלן ווי אַ נאַש צו אַ הונגעריקער האַנט, האָט ער אויפֿגעהויבן דאָס טרײַבל און געקלונגען צום איינציקן רבֿ וואָס אַלע, פֿון יעדן קרײַז, האָבן רעקאָמענדירט, ווי איינער וואָס וואָלט געגקענט מורה־דרך זײַן אויף אַן איידעלן און בײַהילפֿיקן אופֿן, ממש ווי אַ רבי פֿון אַ מאָל, נאָר אָן די גבאים און קהלישע קליאַמקעס וואָס זײַנען שוין דע ריגער בײַ די חסידים.

* * *

בריוס, דער בעל־תּשובֿה, האָט שוין געוווּסט, אַז ער געפֿינט זיך אין אַ היפּשן מרה־שחורה. זײַן חבֿרטע האָט אים פֿאַרלאָזט, אָבער ניט איידער זי האָט אים אַרײַנגעשטאָכן מיט אַ פּאָר גוט־אויסגעפֿורעמטע ווערטלעך. מיטן ערשטן האָט זי אויסגעדריקט איר מיינונג, אַז ס´איז בעסער צו וווינען אַליין ווי צו וווינען מיט גאָט. אַ קלוגיטשקע, האָט ער שוין געוווּסט פֿון פֿריִער, נאָר ער האָט ניט געוווּסט אַז זי קען זײַן אַזאַ אַכזר. דאָס צווייטע איז פּשוט געווען אַ געשריי פֿון ייִאוש, אַז זי האָט אים אַ מאָל ליב געהאַט, נאָר זי האָט געפֿונען דאָס אויפֿן קיכטיש און איצט ווייסט זי שוין מער ניט וואָס צו טראַכטן.

דאָס איז געווען אַ פּשוט שטיקל פּאַפּיר, אַ פּרשה־בלעטל, וואָס ברוס האָט געהאַט אָפּגענומען בײַ אַ זונטיקדיקן שיִעור. דאָס לשון אויף ענגליש איז געווען גענוג האַמעטנע, נאָר ס´איז כּדאַי, און באַלערנדיק, זיך אָפּצושטעלן אויף די תּורה־ווערטער אויף מאַמע־לשון.

עס פֿאַרשטייט זיך אַוודאי, אַז ברוס האָט נאָך קיין וואָרט ייִדיש ניט פֿאַרשטאַנען, נאָר עס האָט אים גוואַלדיק צוגעצויגן צו יענע מאָדנע לײַט, ניט דערפֿאַר וואָס זייער ייִדישקייט איז בעסער ווי דער מאָדערן־אָרטאָדאָקסישער נוסח וואָס ער היט אָפּ, נאָר דערפֿאַר, וואָס זיי זײַנען אַנדערש, אינטערעסאַנט, אַפֿילו עראָטיש אַ ביסל מיט זייערע קאָסטיומען. זייער שמירת־מיצוות האָט אים אַפֿילו ניט אַזוי פֿיל אימפּאָנירט – אַזאַ קען ער שוין נעמען בײַ ר´ דודן אין שול. נאָר זייער אַנדערשקייט איז געפֿערלעך אויף אַ שפּאַנענדיקע אופֿן. עס דערמאָנט אים אין יענע „אַרטיסטישע“ מיידלעך, וואָס ער פֿלעג זיך באַקענען מיט זיי דרך־אַגבֿדיק בשעת זײַן צײַט אין יורי־שול. ניט תּכליתדיק, נאָר אוי, ווי זיס!

אַ שאָד וואָס זײַן חבֿרטע האָט זיך תּיכּף צוגעכאַפּט גראָד צו דעם טייל, וואָס קער באַליידיקן די סענסיטיווע מאָדערנע פֿרוי: מיטן טיטל „די ראָלע פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער פֿרוי.“ אויף ייִדיש (אָדער אפֿשר „אידיש“) האָט זיך עס געלייענט מער ווייניקער אַזוי:

„די הײַנטיקע נשים צדקניות זײַנען פּונקט אַזוי הייליק ווי די הייליקע ייִדישע מאַמעס פֿון אַ מאָל, ווײַל די אַרומיקע סבֿיבֿה איז געוואָרן נאָך מער שטוף בזימה, נאָך מער אײַנגעטונקען אין פּריצות און טומאה. נאָר הייליקע פֿרויען דינען ווײַטער ווי די עצם זײַלן פֿון דער היימישער משפּחה. . . .“

זי האָט זיך שיעור ניט צעשריגן. „ווי קען עס געמאָלט זײַן, אַז מע זאָל הײַנט צו טאָג אַזוי רעדן וועגן מענטשן? פֿון וועלכן יאָרהונדערט שטאַמען זיי?“

„מע דאַרף געדענקען,“ האָט זיך ברוס מילד אָפגערופֿן, „אַז זיי וווינען אויף אַן אַנדער וועלט.“

„זאָג איך דאָך!“ האָט זי גיך צוריקדערלאַנגט. „דו וואָלטסט געוואָלט וווינען מיט זיי דאָרטן, ערגעץ צווישן אונדזער פּלאַנעט און זייער אויסדאַכטעניש פֿון הימל. פֿאַר וואָס גייסט זיך ניט געפֿינען אַ צניעותדיק חסידיש מיידל, מיט אַ לאַנגן קליידל און קעלבערנע אייגעלעך, וואָס האָט קיין מאָל אין איר באַשיצט און פֿאַרשפּאַרט לעבן קיין מאָל ניט געזען אַזאַ הויכער פּראָפֿעסיאָנאַלער יונגער־מאַן, אַזאַ הדרת־פּנים, אפֿשר האָט ער עפּעס צו דערלאַנגען אונטן־צו, און דו ווייסט וואָס איך מיין –“

דאָס איז געווען דער אָנהייב פֿונעם סוף. נאָר דאָס קריגעניש, ווי בײַ אַנדערע, האָט אין אים אײַנגעפֿלאַנצט עפּעס אַ קערנדל אמתדיקע אַנטוויקלונג. אפֿשר זײַנען אירע באַשולדיקונגען פֿאָרט געווען גערעכט? אפֿשר האָט זיך אין אים געפֿונען, ניט אַזוי טיף אינעווייניק באַגראָבן,
דאָס פּינטעלע פֿרומער ייִד, וואָס האָט פֿון צײַט צו צײַט אויסגעלאָזן אַ ביטערע געשריי אונטערן דרוק פֿון דער אַרומיקער „קאָמפּליצירטער, געדונגענער וועלט“. ער האָט דאָס פּינטעלע געקענט אָפּראַטעווען פֿון זײַנע טאָג־אײַן טאָג־אויסיקע דערנידעריקונגען. אַזוי ווי די מיטלעלטערדיקע דיספּוטאַציעס האָט אויפֿגעקעלרט די געדאַנקען בײַם רמבן, אַזוי איז אויך בײַ אים פֿאַרשאַרפֿט און פֿאַרשטאַרקט זײַן ייִדישקייט דורך דעם סאַמע קעגנערישקייט.

נאָר ווי אַזוי קומט די קאַץ איבערן וואַסער? ווי אַזוי דאַרף ער זיך דעפֿינירן ווי אַ ייִד? ברוס/ברוך האָט געפּרוּווט אַרומרעדן די פֿראַגע מיט זײַנע חבֿרים, נאָר זייער רעאַקציע איז, איידל גערעדט, ניט געווען קיין איבעריק גינציקע. טייל האָבן נאָר געוואָלט וויסן צי איז דאָס וואָס טרײַבט אים אונטער די נאָכעפֿעקטן נאָך זײַן צעשיידן זיך מיט זײַן חבֿרטע, עלעהיי האַרץ־ענינים זײַנען די איינציקע ענינים אויף דער וועלט. מע האָט אים גערעדט פֿילצאָליקע שידוכים: זײַנע גוייִשע חבֿרים האָבן אים געהאַלטן אין איין רעדן וועגן „דזשוס“ וואָס זיי קענען, פּראָדוקטיווע טיפּן מיט זוניקע שמייכלען וואָס זוכן אַ רעליגיעזן בחור. כּאילו דאָס איז גענוג פֿאַר אַ שידוך. ווידער האָבן די ייִדישע חבֿרים וואָס האָבן ניט געוואָלט רעדן קיין שידוכים נאָר געוואָלט פֿרעגן ווי ער האַלט מיט זײַן „ייִדישקייט.“ כאָטש ברוס/ברוך (ער ווייסט אַפֿילו ניט וואָסער נאָמען פּאַסט אים בעסער) ווייסט זייער ווייניק וועגן דער טראַדיציאָנעלער, טעקסטועלער ייִדישקייט, איז אים קלאָר אַז פֿרומקייט און ייִדישקייט זײַנען ניט די זעלבע זאַך. מע קען זײַן גאָר פֿרום און פֿאָרט אַ קנאַפּער ייִד. מע קען זײַן נאָר אַ מיצוות־מאַשין וואָס טראַכט בכלל ניט אַרײַן אין זײַן באַציִונג מיטן מקום אָדער מיט חבֿרו.

קומט אויס, אַז וועגן זײַן עצם דילעמע – וואָס פֿאַר אַ מענטש צו זײַן, נאָך וועמען נאָכצוגיין, וועלטעכע שטערן אַרויפֿצולייגן אויף זײַן אייגענעם הימל – האָט ער קיינעם ניט געקענט פֿאַרטרויען. אָפֿט מאָל קוקט ער זיך אָן אין שפּיגל, אָדער באַגראָבט דעם קאָפּ אינעם בעטגעוואַנט.

אין אַ העלן טאָג איז אים אײַנגעפֿאַלן, אַז ער וואָלט געקענט פֿרעגן אַן עצה בײַ ר´ דוד. זיכער האָט ער גרויס אָפּשײַ פֿאַר אים. נאָך מער: גרויס מורא. ער האָט מורא ניט אַזוי פֿאַר ר´ דודס גרויסקייט ווי פֿאַר זײַן אייגענע עם־הארצות. דער גרונט פֿון זײַן ייִדישקייט איז דאָך אַ זומפּ פֿון אַליין־אָפּגעזוכטע, זאַמדיקע אמתן, וואָס אַ רעליגיעזער שוואַכלינג ווי ער וואָלט געקענט גרינג אַרײַנפֿאַלן און פֿאַרכאַפּט ווערן. וווּ שטייט געשריבן, אַז אַ חשובֿער רבֿ איז מחויבֿ זיך אָפּצוגעבן מיט יעדן נודניק וואָס טרעט איבער זײַן שוועל?

נאָר אין איינעם אַ טאָג, נאָך אַ סך קווענקלענישן און אינעווייניקסטע רײַסערײַען (צי האָט ער זיך אַ מאָל געהאַט געזאָגט, אַז אַ פֿרום לעבן וועט צושטעלן פֿאַרטיקע תּירוצים פֿאַר די שוועערסטע פֿראַגעס?), האָט ער אַ קלאַפּ געטאָן אויף דער טיר בײַם רבֿס קאַבינעט.

די טיר איז געווען ניט פֿאַרשלאָסן נאָר האָט אויפֿגעהאָנגען אַ כּמעט־אָפֿענע. ברוס/ברוכס קלאַפּ (ער האָט מער ניט געוווּסט וואָס פֿאַר אַ נאָמען ער דאַרף טאַקע טראָגן) האָט אויפֿגעשטופּט די טיר. געזען – קיין חידוש ניט – אַז דער רבֿ לערנט גמרא מיט אַ ניגון וואָס איז שווער אונטערשיידן פֿון אַ געוויין. ער פּרוּווט צוריקטרעטן כּדי אים ניט צו שטערן, נאָר ר´ דוד כאַפּט אויף דאָס געשאָרך און הייבט אויף אַ מידן קאָפּ.

ער האָט מער באַפֿוילן איידער פֿירגעלייגט:

„זעצט זיך.“

האָט ברוס זיך אַוועקגעזעצט אויף אַן אומבאַקוועמען מעטאַלענעם בענקל, וואָס האָט זיך געפֿונען בײַ ר´ דודן אין ביוראָ, דאַכט זיך, ווי אַ קאָנצעסיע צו דער רעאַליטעט, אַז אַ רבֿ דאַרף אַ מאָל רעדן מיט בחורים צי בעלי־בתּים.

ער האָט בכלל ניט געוווּסט, וואָס מע טוט אין אַזאַ מצבֿ – צי מע הייבן אָן רעדן אָן קיין הקדמה, צי מע לייגט אויס בפּרטי־פּרטים פּינקטלעך צו און פֿאַר וואָס ער איז געקומען שטערן ר´ דודס לימוד־התּורה.

ניט וואָס ר´ דוד האָט אַרויסגעוויזן עפּעס מיר ווי אַ מילדן אומגעדולד. ער האָט אויפֿגעהויבן דעם קאָפּ פֿון ספֿר (וווּהין ער האָט צוריקגעקערט דעם בליק בשעת ברוס האָט זיך געפֿונען אַ זיצפּלאַץ אויפֿן בענקל) און צוגעקאָוועט די אויגן, גרוי ווי אַלטע אָזערעס רעגן־וואַסער, אויף ברוסעס פּנים. „ווי קען איך אײַך העלפֿן?“

ברוסן האָט זיך נאָר איצט געדאַכט אַז דאָס איז אַרויסגעוואָרפֿענע צײַט. ער האָט אַפֿילו בײַ זיך אַליין ניט אַדורכגעטראַכט וואָס ער וויל פֿרעגן. נאָר וואָס קען ער טאָן? ער איז דאָך אַרײַן, קען ער דען אַרויס אָן צו פֿרעגן זײַן שאלה?

„איך וויל וויסן וואָס איר מיינט כ´זאָל טאָן וועגן מײַן ייִדישקייט.“ דאָס איז וואָס ס´האָט אים צום מערסנטס דענערווירט – נאָך אַ הצלחהדיקער קאַריערע אין דער פֿינאַנצן־וועלט, ווען עס גייט די רייד וועגן פֿרומקייט אָדער ייִדישקייט געפֿינט ער זיך אויף אַ וואַקלנדיקן באָדן, ווי אַן עופֿל וואָס לערנט זיך גיין.

ר´ דודן האָט פּלוצעם אָנגעפֿאַלן אַן אַטאַק מידקייט. ער האָט זיי לעצטנס געדאַרפֿט אַלץ מער אויסשטיין. דער דאָקטער האָט אים געזאָגט אַז ער טאָר מער שלאָפֿן און ווייניקער לערנען שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן, נאָר דאָס (דער דאָקטער ווייסט, און ער ווייסט אויך) איז פּוסטע ספּעקלואַציע. דער דאָקטער טרעפֿט מיטן אויג פּונקט ווי ער. און ר´ דוד ווייסט עפּעס וואָס דער דאָקטער וואָלט מסתּמא געלייקנט – דהײַנו, אַז דאָס לערנען תּורה, דאָס האָרעווען איבער דעם און פֿאַרמאַטערן זיך דערמיט, די עצם עמלה של תּורה, קען גאָר צוגעבן כּוח, ניט צונעמען.

Tuesday, May 19, 2009

דער רבי, װאָס װײסט נישט אַז ער איז אַ רבי

"וואָס וועלן מיר דאָרטן טאָן?“ האָט סעמי ווײַטער געפֿרעגט, ניט וויסנדיק גענוי וואָס ער וויל דערגיין מיט זײַנע שאלות.

„איך ווייס ניט וואָס דו וועסט טאָן בײַ מיר, נאָר איך וועל געפֿינען אַ פּאָר ספֿרים וואָס איך זוך כּסדר אין בית־מידרש און קען ניט געפֿינען.“

„גוט,“ האָט אַ זאָג געטאָן סעמי, ניט וויסנדיק וואָס פֿאַר אַ ראָלע ער שפּילט אין דעם דײַטלעכן כאָטש אומדראַמאַטישן שמועס. „אפֿשר וועל איך זיך אַרומדרייען אויף דער גאַס.“

„אפֿשר,“ איז מירל מסכּים געווען.

אַזוי זײַנען זיי ווײַטער געגאַנגען אַ צאָל בלאָקן – צען אָדער פֿופֿצן, האָט סעמי זיך שפּעטער ניט געקענט דערמאָנען – ביז מע האָט פֿאַרפּאַמעלעכט די טריט אין אַ באַזונדערש ניט־באַטעמטן בלאָק, וווּ ניט־פּאָזיטיווע פּאַרשוינען דרייען זיך אַרום און כאַפּן אַ בליק אַלע ווײַלע. זיי האָבן זיך אָפּגעשטעלט פֿאַר איין מעטאַלענער טיר, ווי עפּעס אין קינאָ, אַ צעפּוקלטע מיט אָנצאָליקע קלעפּ און זעצן, ממש אַ חפֿצדיקע זיכּרון פֿון אַלץ וואָס האָט זיך דאָ הי געטראָפֿן. אײַנגעפֿאַסט אין דער טיר איז געווען אַ פֿאַרקאָוועטע פֿענצטער, אײַנגעווירעט מיט מן־הסתּם־עלעקטריפֿיצירטע דראָטעלעך. אויף דער טיר האָט מען געהאַט צוגעקלעפּט אַ שילד מיטן אָנגעפּאַטשקעטן אויפֿשריפֿט: דהע בעל איז בראָקען. רינג האַרדער.

אַ פּאַראַדאָקס, האָט זיך סעמי געטראַכט. אויב דער גלאָק איז קאַליע, וואָס איז דער שׂכל פֿון בכלל געבן אַ דריק דערויף? און אויב עס האָט יאָ אַ שׂכל צו דריקן שטארקער, ווי זשע קען מען זאָגן אַז דער גלאָק איז קאַליע? ער האָט געוואָלט מירלען אָנווײַזן אויפֿן טשיקאַוועס, נאָר מירל האָט געגעבן אַ שטרעק אויס אַ לאַנגע, בלאַסע האַנט פֿאָרויסצוצו, אַרײַנגעשלענגלט דאָס שליסל אין שלאָס, און אויפֿגעצויגן די טיר מיט אַ רושם־מאַכנדיקן סקריפּעניש. דער פֿאָדערשטער קאָרדיאָר פֿון בנין איז געווען אויסגעריכט אין סאַמע גרוי. גרויע פּאָסטקעסטלעך מיט אָפּגעריבענע נעמען. אַפֿילו די לופֿט האָט ווי־ניט־איז אָנגענומען אַ גרוישאַפֿט. פֿון הינטן האָט זיך אַרויסגעהערט דער געמישטער ריח פֿון ניט־אויסגעליידיקטער מיסט מיט פֿאַרפֿוילטע עסנס וואָס מע האָט באַשטעלט פֿון רעסטאָראַנען.

אויף דער וואַנט איז געשטאַנען אַ מעלדונג, אַז „די פּראָבלעם מיט די טאַראַקאַנען וועט מען באַלד באַזײַטיקן.“ קיין ספּעציפֿיש מיטל האָט מען ניט אָנגעגעבן. נאָר סעמי האָט געדאַרפֿט אויף גיך נאָכגיין מירלען, ווײַל זי איז ווײַטער געגאַנגען אָן אַ בליק פֿון הינטן.

זיי זײַנען אַרויף מיט די טרעפּ. די לאָמפּן האָבן זיך געהאַלטן אין איין בליצלען אויף אַן אומהיימלעכן אופֿן, ווי אַ פּרוּוו אָנצוווײַזן אויף דער אַלגעמיינער אָרדענונג פֿון בנין. זיי זײַנען אָבער ניט אַרויף מיט אַזוי פֿיל שטאָק, ווי סעמי האָט זיך פֿאָרגעשטעלט – נאָר צוויי אָדער דרײַ גאָרנס. זי האָט זיך פּלוצעם אַ קער געטאָן רעכטס און אויפֿגעריסן אַ שׂריפֿה־טיר. הינטער יענער טיר, דאַכט זיך, האָט זיך געפֿונען איר דירה.

זיי האָבן זיך אָפּגעשטעלט בײַ דער דיר זאַלבעצווייט. „דו ווייסט,“ האָט זיך אָנגערופֿן מירל אן קיין שהיות, „איך בין ניט אַזאַ מיידל וואָס לאַדט אײַן אַ בחור צו זיך, באַזונדערש ווען נאָך קיינער איז אין שטוב ניטאָ.“

סעמי האָט דערפּירט, ווי דאָס פּנים ווערט אים בלאַס פֿון אַנטוישונג.

„ס´אַ שפּאַס,“ האָט מירל אויסגעשאָסן אין אַ הילכיקן געלעכטער. „קום אַרײַן. מיר וועלן פּשוט ניט בלײַבן אין איין צימער מיט אַ פֿאַרמאַכטער טיר.“

סעמי האָט ניט געוווּסט וואָס ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט צו זען בײַ מירלען אין דער דירה – דאָס טאָג וואָס ער לעבט הײַנט איבער איז געווען איין צונויפֿגעפֿלאָכטענע קנויל נײַע הרגשות – נאָר עס האָט אים געפּלעפֿט צו זען וואָס סע געפֿינט זיך אינעווייניק. בײַ יעדן ישיבֿה־בחור, וואָס האָט זיך ווי ניט איז אײַנגעשאַפֿן אַן אייגענע דירה, איז דער דעקאָר וואָס מע וואָלט געקענט רופֿן „קאַלעדזש נוסח פֿרומקייט.“ פּלאַקאַטן מיט פֿאָטאָס פֿון גדולי־ישׂראל; סי־דיס צעזייט און צעשפּרייט איבערן דיל, איבערן בעט, איבער יעדן פרייען איבערפלאך; צעוואָרפֿענע קליידער, ריינע און שמוציקע פארפּלאָנטערטע. און איבער אַלץ – אַ ריח פֿון אַלטן פֿאַרטיק־באַשטעלטן עסן. געפֿעלט האָט געוויינטלעך די פּאָרנאָגראַפֿיע, נאָר סעמי איז ניט דער טיפּ בחור, וואָס מע ווײַזט אים די ריכטיקע סחורה.

מירלס דירה, ווידער, איז געווען אַ פֿראַסק מסודרדיקע פֿילפֿאַרביקייט. ראשית־חכמה, סעמי האָט ניט געוווּסט פֿאַר וואָס, האָט ער באַמערקט דעם טעפּעך. ער איז געווען אַ פּערסישער, און אין מיטן האָט זיך געפֿונען, בכּבֿודיק און בראַוו, אַן אויסגעשטריקטע גאָלדענע פּאַווע, מיט אַן אויסגעשפּרייטע פֿאָכערוויידל. דער פֿויגל איז געווען טונקל גרין, און זײַנע פֿעדער – שאַטירונגען פּערפּל און ראָז. אַ שרײַיִקע קאָלירן־סכעמע וואָס האָט סעמין מאָדנע באַרויִקט, עלעהיי ער געפֿינט זיך שוין אין די הענט בײַ איינער, וואָס פֿאַרשטייט די וויכטיקייט פֿון עסטעטיק.

דער אימאַזש פֿון דער פּאַווע איז אַרומגערינגלט געוואָרן פֿון אַזאַ מין ליניעדיקן פּוץ, און ווען סעמי האָט זיך אײַנגעקוקט אין דעם דיזײַן, האָט ער אַרויסגעזען די אותיות פֿון גאָר אַ דראָבנער כּתיבֿה. די אותיות זײַנען אָבער ניט געווען קיין ייִדישע, נאָר צוליב זײַן עם־הארצות אין וועלטוויסן האָט ער געמוזט שטיין, ווידער אַ געפּלעפֿטער, און וואַרטן ביז מירל זאָל אים ניט דערקלערן דעם רעטעניש.

מירל האָט באַמערקט ווי סעמי האָט זיך פֿאַרקוקט, אַ דערשטוינטער, אין טעפּעך, און האָט שפּילעוודיק אַ פֿרעג געטאָן: „ווילסט וויסן דעם סוד?“ זי האָט אַוועקגעלייגט דעם פּאַק ספֿרים וואָס זי האָט מיטגעטראָגן מיט זיך, זיך פֿאַרשוווּנדן אין אַ זײַטיקן צימערל, און איז אַרויס מיט אַ גאַנץ אַנדער אָנטועכץ – טאַקע הויזן, שוואַרצע, שמאָל געסטײַלט (ווי מע האָט זיי באַצייכנט אויף די רבנישע פּאַשקעווילן), און אַ שוואַרצע בלוזקע. איר טיכל (וואָס זי טראָגט אין דרויסן, האט זי איין מאָל דרך־אַגבֿדיק אַ זאָג געטאָן, „צו שפּאָרן יענעמס יצר־הרע“) האָט זי דאַכט זיך איבערגעלאָזט אין יענעם חדרל. אירע שיך זײַנען אויך געווען שמאָלע, מיט דינע רימענדלעך. סעמין האָט אײַנגעפֿאַלן אַז ער וואָלט זיי כּשר־ויושר געקענט רופֿן סעקסי, ווען ניט די קאָגניטיווע דיסאָנאַנץ.

„אַוודאי וויל איך וויסן דעם גרויסן סוד פֿון טעפּעך.“ האָט סעמי מיטגעחכמהט. „תּלמדנו רבינו.“

„אַ שאָד וואָס כ´מוז זיך אַנטוישן, נאָר ניטאָ אַזאַ סוד. אַ שיינער טעפּעך, האַ?“ אירע אויגן האָבט זיך צעפֿינקלט.

„סתּם אַ פּאַווע? כ´גלייב דיך ניט. עפּעס האָט מען אין דעם אַרײַנגעלייגט אַ היפּש ביסל כּוח און מוח. ס´איז אַ טעפּעך וואָס האָט אַן אייגנאַרטיקע כּוח אַזאַ.“

בשעת ער האָט גערעדט האָט מירל גענומען אַ פֿלאַש מינעראַלן־וואַסער פֿון אַ מיני־פֿרידזשידער וואָס איז געשטאַנען אויף אַ זײַט. זי האָט שוין געהאַלטן צוויי פּלאַסטישע טעפּלעך, און איינס האָט זי אים אָנגעבאָטן. בשעת ער האָט געטרונקען האָט זי אים באַקוקט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, ווי מע פּרוּווט בײַ אַ בייביסיטער אָדער להבֿדיל אַ הושענה דערגיין די אינערלעכע פֿעלערן וואָס וועלן זיך באַווײַזן ערשט אין יאָרן אַרום.

„כ´דאַרף דיר זאָגן דעם אמת. ס´איז יאָ ניט סתּם אַ פּאַווע. עס ליגט הינטער דעם אַ מעשׂה.“ דאַכט זיך, אַז מירל האָט מיט אַ כּיוון ניט אָנגעקוקט סעמין גלײַך אין די אויגן אַרײַן – צי צוליב צניעות צי צוליב וואָסער ניט איז אַנדער סיבה האָט ער ניט געוווּסט. „קענסט מיר דערציילן אין וואָס עס גייט?“ האָט אַ פֿרעג געטאָן סעמי. „יאָ, זיכער. לאָמיר קודם־כּל רעדן אַ ביסל אין לערנען און זען וואָס דו קענסט.“

סעמי האָט זיך אויף דעם ניט געריכט, נאָר ער איז אַלע מאָל אַ בעלן אויף אַ שטיקל תּורה. האָבן זיי אַרומגעשמועסט אַ פּאָר שווערע תּוספֿותן. מירלס חריפֿות האָט געמאַכט אַ שטאַרקן רושם, און סעמי האָט זיך ווידער געמוזט צוריקהאַלטן פֿון די אַלע נאַרישע שאלות, וואָס עס שטעלן אומוויסיקע פֿראַגעס בײַ פֿרויען וואָס קענען לערנען. נאָר ער האָט זיך עפּעס ניט געקענט אָפּרופֿן פֿון פֿענאָמען. און ניט סתּם אַ פֿענאָמען. סעמי האָט באַמערקט (ניט צום ערשטן מאָל אין שײַכות צום דאָזיקן מיידל) אַז איר אומפֿאָרמעלער אויפֿפֿיר האָט פֿאַרשטעלט אַן אײַזערנע ערנצקייט מכּוח אירע באַציִונגען צו די וויכטיקסטע ענינים פֿון לעבן.

מירל האָט זיך ווידער באַוויזן און זיך אַוועקגעזעצט אויף דער סאָפֿע מיט אַ גרויסן ספֿר, אַזוי גרויס ווי אַ ש"ס, וואָס זי האָט אַוועקגעלייגט אויף אַ דורכזיכטיקן טישל. זיי זײַנען ביידע געזעסן אויף דער סאָפֿע, ניט אָן אַ געוויסער אומגעלומפּערטקייט. כאָטש סעמי האָט אַוודאי פֿריִער אין זײַן קורץ לעבן געהאַט געלערנט מיט מיידלעך, איז אין יעדן פֿאַרגאַנגענעם פֿאַל געווען קלאָר ווי דער טאָג, ווער קליגער איז, ווער קען לערנען בעסער. אין דעם פֿאַל איז אים ניט געווען קלאָר, צי לשיטות מירל איז ער בכּוח צו לערנען תּורה בכלל, צי ער איז גאָר געווען נעבעך אַ טפֿלדיקע נאָכמאַכונג פֿון אַן אמתן ישיבֿה־בחור, ווי אַ סך גאָר פֿרומע ייִדן האַלטן, ער ווייסט אויף זיכער.

סעמי האָט דעם ספֿר ניט דערקענט. האָט ער געפֿרעגט מירלען, וואָס זיי וועלן לערנען. „ס´איז אַ חסידישער ספֿר,“ האָט זיך מירל אָפּגערופֿן.

„וואָס עפּעס חסידות?“ האָט אַ פֿרעג געטאָן סעמי. ער האָט זיך געפֿילט באַליידיקט אויף אַן אומקלאָרן אופֿן, ווי איינער וואָס פֿאַרשטייט ניט אין וואָס עס באַשטייט דער באַליידיקונג. חסידות איז דאָך ניט דאָס זעטיקסטע פֿלייש פֿאַר אַן אמתן לערנער, אַפֿילו די חסידישע בחורים וואָס ער קען פֿון ר´ דודס ישיבֿה פֿאַרשטייען דאָס. אָבער ס´איז דאָך ניט זײַן אַרבעט צו קריטיקירן יעמעס סדר־לימוד, באַזונדערש אַ חסידה. ער האָט געמאַכט אַ בולבע, און עס האָט זיך אים פּלוצעם פֿאַרוואָלט, אַז אַ גרויסע גרוב זאָל זיך אויפֿעפֿענען אין דער ערד און אים אײַנשלינגען, ער זאָל זיך מער ניט פֿאַררעדן.

„איך ווייס באמת ניט פֿאַר וואָס,“ האָט מירל געענטפֿערט אַ פֿאַרטראַכטע. „ס´איז שוין פֿיל יאָרן וואָס כ´גיב זיך אָפּ כּמעט אין גאַנצן מיט גמרא. און באַלד ווי עס דאַכט זיך מיר, אַז כ´האָב געפֿונען עפּעס אַן אָנהאַלט, גליטש איך גראָד דעמאָלט ווידער אַראָפּ אין אַ וועלט וואָס דערקענט ניט אַז איך בין ניט איינע פֿון די קלוגע ייִדענעס וואָס ווילן זיך אַרויפֿאַרבעטן אין דער גוייִשער וועלט און מצליח זײַן לויט זייערע השׂגות. איך וויל זיך שאַפֿן אַ גמרא־קאָפּ. נאָר אַ מאָל בײַט זיך אין גאַנצן איבער מײַן צוגאַנג, עס קלאַפּט עפּעס ניט דאָס לייעניש, און ס´ווילט זיך אַרײַנוואָרפֿן אין עפּעס וואָס שמעקט מיט היימישע שיִעורים, און רביים וואָס קענען אַ ייִדיש האַרץ פּונקט אַזוי גוט ווי תּוספֿות אויפֿן ערשטן דף ברכות.“

עס האָט סעמין פּלוצעם אַ בליץ געטאָן אין קאָפּ, דאָס זעלבע געפֿיל וואָס ער דערשפּירט, ווען ער כאַפּט אויף עפּעס אַ שווערן געדאַנק. אין דעם פֿאַל איז דאָס אָבער ניט קיין געדאַנק, נאָר גיכער אַן עמאָציע. סעמי האָט פֿריִער ניט געוווּסט אַז מע מעג זיך אפגעבן א חשבון וועגן אַן עמאָציע. און דער חוש איז געווען אַזאַ: דאָס דאָזיקע מיידל שאַפֿט אים אינטערעס. דאָס איז אַנדערש פֿון דער גופֿים־צוצי וואָס האָט זיך אים אים אָנגעצונדן ווען ער האָט זי געזען דאָס ערשטע מאָל. ס´איז געווען קלאָר, אַז דעם מיידלס שׂכל קען אים דערלאַנגען עפּעס, וואָס פֿעלט אים אַליין, נאָר כּדי דאָס צו דערגיין דאַרף ער זיך גוט באַקענען מיט איר. נאָר על־פּי הלכה, דאַכט זיך, און קיין מורה־היתּר איז זי ניט, ווײַזט אויס.
זי האָט שוין געהאַט, דאַכט זיך, אויפֿגעהויבן די אויגן צו זײַן פּנים. „איז לאָמיר – אָנהייבן?“

„גוט,“ האָט ער אײַנגעשטימט, ניט־וויסנדיק, וואָס פֿאַר א תּורה מע וועט לערנען פֿון אַזאַ מין ספֿר. נאָר ער איז בפֿירוש אַ בעלן צו פּרוּוון, אַבי עס דערלאַנגט אים מער צײַט צו (פּרוּוון) פֿאַרשטיין וואָס טוט זיך בײַ יענעם מיידל אין האַרצן, לאַוו־דווקא אַקעגן אים, דאָס איז ניט זײַן כּיוון, נאָר וועגן איר אינערלעכן תּוכן. אין וואָס באַשטייט איר כּוח, וואָס מאַכט באמת אַ רושם אויף אַלץ און אַלעם וואָס זי רירט אָן.

מע האָט אַדורכגעלאָזט די הקדמה – „מיר וועלן דאָס דעקן שפּעטער,“ האָט מירל מיט אַ סימפּאַטישער גלײַכגילטיקייט אויסגערופֿן – און זיך גלײַך אַ נעם געטאָן צום ערשטן פּרק. אין דאָזיקן פּרק איז געגאַנגען די רייד וועגן דער ראָלע פֿון רבין – ניט נאָר ייִראת־שמים און אַלע אַנדערע גוטע מידות, פֿאַרשטייט זיך. דאָס זײַנען די מידות פֿון סתּם אַ צדיק (כאָטש מע באַצייכנט טאַקע די רביים מיט יענעם טיטל, צדיק, האַלט מען אין דעם ספֿר אַז ס´איז פֿאַראַן אַ בולטער אונטערשייד צווישן די צוויי). נאָך דעם אָבער, וואָס מע האָט אויסגערעכנט די אַלע מידות וואָס זײַנען פּאַסיק פֿאַרן רבין, האָט זיך זיי ביידן געוואָרפֿן אין די אויגן אַ פּיקאַנטער טיטל. אין אַ פּערלדיקן כּתבֿ, וואָס האָט געשמעקט מיט גאָר אַלטע שיטות פֿון קראָקעווער צי ווילנער קלויזן. מיט די דאָזיקע ווערטער: „צדיק שלא חפץ בחסידים.“ דאָס הייסט, אַ צדיק, אַ רבי, וואָס וויל ניט קיין חסידים.

„דאָס איז אינטערעסאַנט,“ האָט סעמי אַ זאָג געטאָן. „נאָר וואָס איז די שײַכות צו דיר? פֿאַר וואָס האָט זיך דיר געגלוסט דאָס צו לערנען?“

„איך בין פּערזענלעך אינטערעסירט אין דעם ענין,“ האָט זיך אָפּגערופֿן מירל מיט אַ האַלב־אײַנגעהאַלטענעם שמייכל. „ס´איז דאָ ווער וואָס כ´וואָלט געוואָלט וויסן, צי ער וויל זײַן אַ רבי.“

„ווער קען דאָס זײַן?“ האָט זיך געפֿרעגט סעמי, און תּיכּף באַדאַנקט דעם אייבערשטן, אַז קיין חסיד איז ער ניט געבוירן אָדער געוואָרן. ער לערנט ניט בײַ קיינעם ניט, וואָס האָט חשק אויף רבישאַפֿט.

„לאָמיר פּשוט זאָגן, אַז ס´איז דאָ עמעצער וואָס כ´האַלט שטאַרק פֿון זײַן תּורה. קיין חסיד איז ער ניט. נאָר כ´לויף אַלע ווײַלע צו אים נאָך אַן עצה. ווי צו אַן אמתן רבין.“

„צי ווייסט דער רבֿ דײַנער, אַז דו האַלטסט אים פֿאַר אַ רבין?"

„דו וואָלטסט געדאַרפֿט וויסן, היות דו לערנסט מיט אים געוויינטלעך.“ געווען אַן אָנצוהערעניש, הייסט עס, אַז סעמי ווייסט פֿון וועמען זי רעדט. נאָר בײַ זײַן לעבן קען ער זיך ניט דערמאָנען. אירע אויגן האָבן אים געחנדלט. בחייכון ווייסט ער ניט!

פּלוצעם האָט אים אין קאָפּ אַ בליץ געטאָן. ער וואָלט זיך געמעגט אַליין אויספּאַטשן. דאָס הייסט, אַז מירל פֿאַררעכנט ר´ דודן פֿאַר איר רבין! אוי, איז ער אַ גרויסער אידיאָט, וואָס דאָס איז אים פֿריִער ניט אײַנגעפֿאַלן. ס´איז אַזוי פּשוט. און . . . ווײַטער האָט ער זיך צערעדט צו מירל פּנים־אל־פּנים, שוין אַוועקגעלייגט דעם ספֿר אין אַ זײַט. (דער ספֿר קען זײַן אַן אינטערעסאַנטער, נאָר מילא.) „הייסט עס, אַז דו ביסט אַ חסידה פֿון ר´ דוד?“

„יאָ, כ´שטאָלציר זיך מיט דעם.“

„צי ווייסט ער, אַז דו ביסט זײַנס אַ חסידה?“

„וואָס דאַרף ער וויסן?“ האָט זי צוריקגעשאָסן. „כ´האָב אים שוין געהאַט געזאָגט, אַז כ´שאַץ גאָר שטאַרק זײַן השפּעה אויף זײַן לעבן, און באַזונדערש דאָס, אַז ער האָט זיך אָנגענומען מײַן קריוודע פֿאַר מײַן טאַטן, וואָס גלייבט נאָך אַלץ ניט אַז אַ פֿרוי קען האָבן חשק צו לערנען.“

סעמי האָט ניט געקענט אידענטיפֿיצירן וואָס פֿאַר אַ געפֿיל האָט אים גראָד איצט אָנגעוואָרפֿן מירלס רייד. ער האָט באמת ניט געקענט לייגן זײַן פֿינגער דערויף, ווען פּלוצעם איז אים אײַנגעפֿאַלן: קינאה! ער איז מקנא מירלען פֿאַר אַזאַ נאָענטע באַציִונג מיט ר´ דודן. נאַריש, אַז אַזאַ תּורהדיקע באַציונג קען אַרויסרופֿן אַזאַ נעגאַטיווע עמאָציע.

סעמי האָט געדאַרפֿט לאָזן די נײַע ידיעה זיך אײַנזאַפּן אין שׂכל. דערווײַלע האָבן זיי זאַלבעצווייט געלערנט ווי מע וואָלט פֿריִער ניט געהאַט גערעדט – לשון־הרע? – אויף זייערן אַ בשותּפֿותדיקן רבֿ (אָדער – רבי?).

Friday, April 3, 2009

אָניאָגן מירלען

סעמי האָט געהאַט גענומען דאָס קאַרטל פֿון די צוויי מאָדנע ייִדן, צוגעזאָגט אַז ער וועט זיך מיט זיי באַלד שטעלן אין קאָנטאַקט. ער האָט נאָך אַלץ ניט געקענט פֿאַרשטיין פֿאַר וואָס מע וויל איצט לייגן דעם טראָפּ אויף קירובֿ, און פֿאַר וואָס ער וואָלט געווען דער ייִד וואָס זאָל דאָס אַדורכפֿירן. עפּעס האָט דאָס אַלץ אים אויסגעזען ניט־גלאַטיק, נאָר ער האָט ניט געקענט דערגיין פּונקט וואָס.

ער איז אַרויס אויף דער גאַס. כאָטש ס´איז שוין געווען טונקען, היפּש שפּעטער ווי ער האָט געהאַט פּלאַנירט צו זײַן אויף דער דאָזיקער עקסקורסיע, האָט ער באַשלאָסן אַז ער וועט ניט צוריק אַהיים אָן זיך צוצוצילעווען צו מירל האַלבערשטאַם.

האָסטו זיך נאָך אַ מאָל פֿאַרקאָכט אין אַ מיידל, אָדער אַ בחור? האָסט זיך אַ מאָל געפֿילט ווי די גאַנצע סבֿיבֿה רעדט צו דיר מיט איין קול, אויף איין לשון? אַפֿילו די מיאוסטע באַשעפֿענישן וואָס מע באַגעגנט אויף דער גאַס דערמאָנען אינעם ליכטיקן, טײַערן סדר־עולם וואָס האָט אַרויסגעלאָזט יענע פֿאַנטאַזיע. אַ וועלט וואָס רעכנט אַרײַן אַזאַ אין־סופֿיקע מאָס שיינקייט מוז דאָך אָנהאַלטן דעם בילאַנץ מיט אַ גלײַכער מאָס מיאוסקייט. נאָר דער אייבערשטער, וואָס אַז ער וויל, קען מאַכן שיסן אַ בעזעם. אויב דו ביסט אַזאַ מענטש וואָס האָט אַ טבֿע צו פֿאַרטראַכטן זיך אין די גרויסאַרטיקע פֿענאָמענען פֿון אוניווערס, פֿון פֿיזישן געזעץ, וועט דיר אײַנפֿאַלן – ווי וווּנדערלעך צופֿעליק איז דאָס, וואָס די גאַנצע סיסטעם פֿון אַלע אַטאָמען און פּלאַנעטן האָט דערפֿירט צו יענער, אָדער יענעם.

דאָס איז ניט קיין ווילדע ראָמאַניסטישע מעדיאַציע. דאָס איז דאָס עצם לעבן. דאָס איז הרבֿ סאָלאָווייטשיקס „דער מענטש פֿון הלכה“, נוסח ליבשאַפֿט.

בײַ סעמין האָט זיך נאָך געהאַלטן גאָר ווײַט פֿון אַזאַ מין משוגעת־לדבֿר־אחד, נאָר די סימנים האָבן זיך שוין געהאַט אַרויסגעוויזן. זײַן טבֿע איז שוין געווען פֿון פֿריִער צוגעגרייט פֿאַר אַזעלכע געגועים. אַנדערע פֿון זײַן מין – לערנער, הייסט עס – האָבן אַ גרעסערע מאָס זיצפֿלייש, קענען זיך פֿאַרנעמען מיט די ספֿרים. אַפֿילו ניט־לערנענדיקערהייט כאַפּן זיי דאָס אויסזען, עלעהיי זיי לערנען זיך. עס גייט אין אָנהאַלטן די ריכטיקע מינע, אַ פֿאַרטראַכטע, אַן אויסגערייניקטע פֿון מחשבֿות־זרות. אַז מע שטעלט זיך אויף און נעמט זיך אַ טעפּל קאַווע פֿון צווייטן עק זאַל, דאַרף דאַכטן די אַנדערע תּלמידים אַז ער איז נאָך פֿאַרטיפֿט אין דער סוגיא.
אַז עס פּרוּווט מיט דיר פֿאַרפֿירן אַ שמועס אַ בחור, וואָס דו ביסט ניט קיין בעלן צו רעדן מיט אים, מוז מען מאַכן „ע־ע־ע“ און „נו־נו“, כּאילו מע דאַוונט. און מע דאַרף אָנווײַזן אויפֿן ש"ס מיט אַ טײַטלענדיקן פֿינגער.

סעמי איז אַלע מאָל געווען אַנדערש. ער האָט פּשוט ניט געקענט אײַנזיצן, און דאָס איז אַ טבֿע וואָס ער האָט שוין פֿון לאַנג. ער טענהט ניט נאָר מיט זײַן חבֿרותא נאָר אויך מיט דער וואַנט און מיט יעדן וואָס האָט דעם שלימזל פֿון אַדורכגיין זיך אין בית־מדרש בשעת סעמי פּרוּווט אויסטענהן אַ סוגיא. אַפֿילו ווען ער האָט ניט וווּהין צו גיין איז ער אַ גייער. מע וואָלט געקעננט זאָגן אויף אים, אַז ער איז די סאַמע פֿאַרקערפּערונג פֿון דעם אייביקן, וואַנדערנדיקן ייִד, מיט דער טאָרבע אויף די פּלייצעס און דעם וואַנדערשטעקן אין דער האַנט, כּסדר אין וועג צו אַ נײַעם גלות, וווּ די אויגן טראָגן, וווּ נאַטשאַלסטווע אָדער מלכות לאָזט. אויב אַזוי איז גאַנץ מאָדנע, וואָס סעמי האָט זיך ניט געפֿילט ווי קיין פֿאַרוואָגלטער. אויפֿגעהאָדעוועט זיך האָט ער ניט אין סיבירער פֿאַרשיקונג, ניט אין ציונדיקער בענקשאַפֿט, נאָר אין דער זיכערקייט און גשמיותדיקן בטחון פֿון אַמעריקאַנער פֿירשטאָטערײַ. פֿון קינדווײַז אָן האָט מען מיט אים אײַנגעחזרט אַז קיין שלעסער טאָר מען ניט בויען אין הימל, ווײַל (מע ציט ווײַטער דעם מעטאַפֿאָר) זיי קערן אײַנפֿאַלן און חלילה אונטערקראַכן בײַ פֿאַרבײַגייער אין קאָפּ אַרײַן. בײַ דער גאָר פֿרומער קהילה האָט ער געפֿונען וועמען וואָס האָט זיך ניט געשעמט מיט קיין קנאָיִשקייט, וואָס האָט זיכער אַרײַנגעטראָטן אין אַן אייגן־אויסגעמאָלטער וועלט.

עס האָט אים גענומען אַ פּאָר יאָר צו קומען צו זיך נאָכן ערשטן פֿונדאַמענטאַליסטישן שאָק, אײַנצוזען אַז ער איז ניט אַזאַ ייִד. אין מאָדערן־אָרטאָדאָקסטישער ישיבֿה, האָט זיך אים געדאַכט, האָט ער סוף־כּל־סוף געפֿונען דאָס אָרט.

גייענדיקערהייט אויף די גאָר פֿרומע גאַסן האָט מען אָבער קיין צײַט ניט אויף זיכרונות פֿון די קינדער־יאָרן און געדעכענישן וועגן זײַנע רעליגיעזע אַנטוויקלונגען. ס´איז געווען, ווי געזאָגט, אין אַ זונטיק אויף דער נאַכט, און כאָטש עס האָבן זיך שוין אײַנגעשרומפּן די ריזלדיקע שטראָמען קונים, וואָס האָבן זיך געלאָזט אַהער אין די פֿרימאָרגנדיקע שעהען נאָך כּלערליי סחורה (פּיצע, פֿאַלאַפֿעל־און־שואַרמאַ, בייבי־קליידער, שייטלען, טייפּס, און וואָס ניט?), האָבן זיך נאָך געפֿונען אויף די באַביימערטע גאַסן משפּחות מיט קינדער, ייִשיבֿה־בחורים, אַלטע טויבע ייִדן מיט וואַקלנדיקע טריט, און צענערלינגען, מיידלעך וואָס האָבן זיך ווי ניט איז אַרויסגעדרייט פֿון די משפּחהדיקע אויגן און לאַפּעס, און געלאָזט זיך אויף די היימישע וועגן צו זען וואָס מע קען זען.

אוי וויי. פֿאַר וואָס מאַכט חוזק פֿון אים דער אייבערשטער? פֿאַר וואָס שפּילט מען זיך מיט אים דאָרט אויבן ווי אַ קעצל מיט אַ מײַזל אין עפּעס אַ מין חסידישער מעשׂה וועגן הכּובֿש את יצרו? נאָר אין דער דאָזיקער, איצטיקער, פֿאַרדרייטער וועלט, וווּ ער דאַרף וווינען בלית־ברירה, וואָלט אַזוינס געטראָפֿן. וואָס „אַזוינס“? גיט כאָטש אַ קוק און זעט וואָס סעמי האָן דערבליקט, זיך ווילגנדיק אויפֿן גאַס צו זײַנע ניט־גלייבנדיקע אויגן? יאָ, באמת – יעדער קענער פֿון קלאַסישן ייִדישן נאַראַטיוו ווייסט פֿאַר וואָס עס האָט זיך אים געוואָרפֿן גלײַך אין די אויגן אַרײַן דער בלאַסער־ליכטיקער געשטאַלט פֿון מירל.

קען זײַן, אַז מע וועט ניט גלײבן אַז סעמי האָט זיך גלאַט על־פּי צופֿאַל אַרײַנגעפֿאָרן טאַקע אין יענעם מיידל, וואָס ער איז אַרויס קיין ברוקלין כּדי צו זוכן. אַפֿילו צו איר אַהיים איז ער ניט געגאַנגען זוכן. איז ווי אַזוי איז זי אַזוי אונטערגעקומען, פּונקט ווי אַן אָרעמאַן פּאָיאַוועט זיך פֿאַר אַ צדיק אין וועג, ווידער אין איינעם פֿון יענע מעשׂיות?

איז אַזוי. מירלען איז נימאס געוואָרן איר גאַנצע סבֿיבֿה. דערפֿאַר איז זי תּחילת געגאַנגען זיצן בײַ אַ רבֿ, אַ גאָר פֿרומער נאָר אין אַנדערע אַספּעקטן אַ ליבעראַלער (בפֿרט אין הילכות נשים), וואָס האָט דווקא געלערנט מיט פֿרויען דעם גאַנצן דרך־הלימוד וואָס מע געפֿינט בײַ ישיבֿה. אין דער וועסט־סײַד, ליבעראַלער סבֿיבֿה וואָלט ניט געווען קיין חידוש – נאָר דאָ? פֿאַר וואָס? פֿאַר וואָס האָט זיך דער רבֿ אַזוי אײַנגעשטעלט?

זי האָט אים אַ מאָל געפֿרעגט, און דער ענטפֿער איז געווען, אַז אים זײַנען שוין נימאס די בחורים. „זיי האָבן אַלע די זעלבע שאלות,“ האָט דער רבֿ געזאָגט. „זיי לייענען אַלע די זעלבע ספֿרים ווײַל זיי לערנען זיך אין די זעלבע ישיבֿות און נאָך דעם קומען זיי צו מיר נאָך אַ ביסל טוטאָרינג, אויב זיי דאַרפֿן. די מיידלעך וואָס לערנען זיך בײַ מיר האָבן אַלע אַנדערע איבערלעבונגען. זיי זײַנען ניט פֿון זעלבן טייג געקנאָטן. געקנאָטן זײַנען זיי ניט, בדרך־כּלל, ווײַל קיינער האָט זיך ניט באַמיט זיי צו קנעטן.“

זיי זײַנען גוואַלדיק גוט אויסגעקומען צוזאַמען ווי אַ חבֿרותא, נאָר דער רבֿ, אַן אַלמן, האָט גענומען וואַרפֿן אייגעלעך אויף זײַן תּלמידה. זי האָט געזען, ווי ער האָט מורא פֿאַר זיך אַליין. נאָך דעם ווי ער זאָגט זיך צו איר אַרויס, מיט אַ שאָדלאָזער באַמערקונג וועגן איר הײַנטיקן אויסזען אָדער איר צופֿרידענער מינע (איר פּנים איז אַלע מאָל געווען אַ צעשמייכלטס בשעת זי האָט געלערנט תּורה), האָט ער אויף גיך פֿאַרקרימט דאָס פּנים, און דערנאָך אַ לויף טאָן גלײַך אַוועק אין וואַשצימער, וווּ ער האָט זיך באַהאַלטן פֿעליקע דרײַ־פֿערטל שעה, ביז מירל (זיך שלײַכנדיק לעבן דער טיר פֿון מענער־צימער אין בית־המידרש, מע זאָל זי חלילה ניט זען) האָט צו אים אַרײַנגעשריגן:

„רבי, קומט אַרויס! אַלץ איז גוט! אַלץ איז גוט!" זי האָט כּמעט ווי צעוויינט זיך, אַזוי נערוועז איז זי געווען צוליבן געדאַנק, אַז זי האָט אויף וואָסער ניט איז אופֿן געבראַכט דעם רבֿ, דעם גאון און צדיק, צו הורהורים נאָך איר. פֿון יענער זײַט טיר האָט זיך דערהערט נאָר אַ פֿאַרדומפּענעם מורמלעניש. עפּעס אַ טומל האָט זיך געהערט אין זאַל פֿון בית־מדרש; דאַכט זיך, אַז אַ חבֿרה יונגע־לײַט איז געקומען זוכן זייער רבין. ער האָט קיינעם ניט געזאָגט אַז מיט איר לערנט ער זיך?

אין יענעם טאָג איז מירל אַרויס פֿון יענער פֿאַרדרייטער סיטואַציע. אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע. פֿאַרשטייט זיך, אַז זי האָט געמאַכט אַן אָנשטעל פֿאַר טאַטע־מאַמע אַז זי לערנט ניט. ניט וואָס זי האָט מורא פֿאַר די מאַכינאַציעס וואָס מע וואָלט איר געקענט לייגן אין וועג ווי שטרויכלשטיינער. זי האָט זיך באַהאַלטן אין צימער און געלערנט ביז אין ווײַסער נאַכט אַרײַן. און ווען טאַטע־מאַמע האָבן איר גענומען רעדן שידוכים, זײַנען איר אָנגעשטאַנען נאָר די בחורים די שאַרפֿע קעפּ, וואָס האָבן אַוועקגעמאַכט די נײַסטע ספֿרים און די הייסטע רבנים ווײַל זיי זײַנען, ווייסט יעדער, אַלע נאַראָנים, פֿאַרריסענע סמאַרקעס. ווען די בחורים האָבן מיט איר אויפֿגעהערט רעדן אין לערנען און זײַנען אַריבער אויף די טעמע תּנאָים, האָט זי אין מיטן דערינען פֿאַרלוירן דעם אינטערעס. ניט צוליב דעם וואָס זי וויל ניט קיין מאַן – קיין לעזביאַנקע איז זי ניט – נאָר קיין מאַן פֿון דען מין וויל זי ניט. אַפֿילו די גרויסער לערנערס האָבן איר עפּעס ניט געשמעקט.

דאָרטן אין גאַס, אין האַרמידער פֿון אײַנקויפֿנדיקע היימישע ייִדן, זײַנען זיי געשטאַנען זאַלבעצווייט, און געשמועסט אויף אַזאַ געשמאַקן אופֿן, אַז סעמי האָט געמעגט שווערן אַז די פֿייגל – וואָס מע באַמערקט ניט אין יענעם געגנט – זינגען שירה אין די ביימער. און אַז אַ הילכער־וואַגאָן פֿאָרט זיך אַדורך אויף דער גאַס און טראַנסמיטירט הויך, יעדער ווינקל זאָל דערפֿון צעקלונגען ווערן, לויבגעזאַנגען וועגן מירל און איר האָפֿערדיקע אומאָפּהענגיקייט. דאָס אַלץ קען אויסזען מאָדנע, אַפֿילו לעכערלעך, נאָר אָט איז עס. ער איז געפֿאַנגען פֿון די ראַיות פֿון די אייגענע חושים.

שמועסנדיק דאָרט אויף דער גאַס אַזוי געשמאַק, האָט מירל אַנטדעקט די קוויטשיקייט פֿון איר קול ווי אַזאַ מין דין־דינער מכשיר וואָס קען צעשנײַדן אַ בריליאַנט און קען זיך אַליין שלײַפֿן נאָר אין אַ געטאָקטן שטאַנג שטאָל.

צווישן די פֿאַרבײַגייערס אויף דער עוועניו איז געשטאַנען מירל ווי אַ וויזיע אין אַ שוואַרץ־אויף־ווײַסן שטילן פֿילם, בשעת אַ פֿאַרשטעלטער פּיאַניסט באַמיט זיך צוצופּאַסן, אויף טראַף, זײַנע טענער צו די עקראַנישע באַוועגונגען. סעמי האָט צו זיך אַליין, אין אייגענעם דמיון, געריבן די אויגן עלעהיי מע פּרוּווט דערגיין, צי אַ עפּעס איז אַ חלום צי וואָר.

סעמי האָט נאָך אַלץ געוואָלט פֿאַרפּינקטלעכן, אין וואָס ס´איז געגאַנגען איר פֿאַרבינדונג צו ר´ דודן. „ווי אַזוי האָסט זיך געפֿונען אין יענעם בית־מידרש, וווּ איך בין געווען? ס´איז מיר געווען אַ גרויסער חידוש דאָרט צו זען אַזאַ מיידל ווי דו.“

דאַכט זיך, אַז מירלען איז ניט אַזוי ניחא די דאָזיקע באַשרײַבונג. זי האָט פֿאַרקרימט דאָס פּנים און געזאָגט, ברוגזלעך, „וואָס איז, איך האָב אויף דער וועלט קיין אָרט ניט? אויף די דאָזיקע גאסן, וווּ כ´וואָלט באמת ניט געוואָלט מע זאָל מיך כאַפּן רעדן מיט דיר, בין איך מער ניט קיין היימישער, און דאָרטן, בײַ אײַך, בײַ די מאָדערנע, חידושט מען זיך אַז אַ היימישע פֿרוי ווי איך באַווײַזט זיך אין בית־מידרש. וואָס טוט מען?“

סעמי האָט זיך געפּרוּווט פֿאַרענטפֿערן, נאָר מירל האָט אַוועקגעמאַכט זײַן פּרוּוו. „גאָרניט. נאָך גענוג צײַט זיך מוטשען מיט מענטשן וואָס פֿאַרשטייען ניט, גייט שוין ניט אָן בכלל וואָס יענער מיינט און וואָס יענער טוט. קען זײַן, אַז יענער איז גאָר דער שׂונא.“

וואָס מער מירל האָט גערעדט, אַלץ שטאַרקער איז געוואָרן איר פֿריִער באַשיידן און נידעריק קול, ביז זי האָט כּמעט געשפּיִגן פֿײַער מיט די לעצטע ווערטער. פֿריִער האָט זי אַראָפּגעבויגם דעם קאָפּ, כּלומרשט צניעותדיק – איצט האָט זי זיך שוין אויסגעגלײַכט און אויסגעקוקט ווי אַן אינעווייניקסטער פֿונק האָט באַלעבט יעדן זאָג אירן.

סעם איז געווען נײַגעריק צו וויסן. „איז – דו האָסט זיך סוף־כּל־סוף דערשלאָגן צו ר´ דודן. ווי אַזוי איז דאָס געשען? ווי אַזוי האָסטו זיך דערווּוסט, אַז אַזאַ מאָדערנער איז פֿאַר דיר?“

דאַכט זיך, אַז סעמי האָט זיך שוין ווידער פֿאַררעדט מיט פּונקט דער פֿאַלשער זאַך. מירל האָט זיך ווידער, נאָר דאָס מאָל אפֿשר כּלומרשט, און פֿרײַנדלעך, זיך אָנגעבייזערט אויף אים. „ווידער פֿאַרשטייסטו ניט, אַז די וועלט קען מען ניט אַזוי ריין און שיין צעטיילן צווישן דײַן וועלט און מײַן וועלט. מיר זײַנען דאָך אַלע ייִד! ישראל ואורײַתא חד הוא! מיר האָבן דאָך איין תּורה! ווי אַזוי קען מען ניט הערן פֿון אַ גרויסן תּלמיד־חכם פֿון ר´ דוד! כ´בין אַפֿילו געווען אַ פּאָר מאָל אויף זײַנע שיִעורים, כאָטש געזאָגט האָב איך אַוודאי טאַטע־מאַמע אַז כ´גיי אַרויסהעלפֿן אויף תּומכי שבת.“

„יאָ, נאָר געוויינטלעך גייט ניט אַ גאָר פֿרום מיידל זיך צו זען פּנים־אל־פּנים מיט אַ רבֿ.“

„איז אפֿשר זאָלסט איבערטראַכטן דײַנע אָננעמענישן,“ האָט זי אָפּגעכאַפּט, און אַוועקגעשפּאַנט אַ ברוגזע. סעמי האָט ניט געוווּסט וואָס צו טאָן, איז ער זי נאָכגעגאַנגען. זײַנען זיי געגאַנגען און געגאַנגען גאַס־אויס און גאַס־אײַן. ס´איז שוין געווען רעכט טונקל. די קליינע פֿרומע הײַזער האָבן אָפּגעטראָטן דעם לאַנדשאַפֿט שמוציקע גאַראַזשן מיט האַלב־צענומענע אויטאָס וואָס וואַלגערן זיך אין סאַזשלקעס מאָטאָראייל, ווי גוססדיקע קערפּער אויפֿן אָפּעריר־טיש אונטערן סקאַלפּעל. די אויפֿשריפֿטן האָבן אָבער און ווידער געביטן זייערע לשונות – פֿון ענגליש אויף ייִדיש אויף ייִדיש־מיט־לשון־קודש און צוריק, דערנאָך אויף די שפּיניקע סימנים פֿון כינעזיש, וואָס יעדער אות איז אַ מחשבֿה, ווידער צוריק צו די לאַטײַנישע אותיות פֿון וויעטנאַמעזיש, וואָס יענץ פֿאָלק פֿלעג אויך שרײַבן אויף מחשבֿה־שריפֿט ביז די אימפּעריעס האָבן דערפֿון געמאַכט אַ תּל, אָדער פּשוט אַלץ פֿאַרדרייט מיט די כאַפּערישע לאַפּעס זייערע.

כּסדר, בשעת זייער פֿאַרגיכערטן, אומגעריכטן חבֿרותא־שפּאַציר (אָדער, גיכער, געלויף, ווײַל זיי האָבן זיך גאַנץ געשווינד גערירט, אָדער צוליב מירלס אומגעדולד אָדער צוליב איר נערוועזקייט, מע זאָל זי כאַפּן זאַלבעצווייט מיט אַ בחור), האָבן זיך געוואָרפֿן אין די אויגן די ווײַסע חבֿרה – רעשיקע כאָפּטעס קינדער, פֿון כּסדר זיך־בײַטנדיקע קאָלירן, ווי להבֿדיל די ניט־באַלעבטע שילדן וווּ איין שפּראַך האָט אָפּגעלעבט אירע בלאָקן, אירע געגנטן פֿון בשׂר־ודמס, און דערנאָך אָפּגעטראָטן דעם שטח אַ צווייטער. (ווער וואָלט גענומען די מי צו דערקלערן צו די דאָזיקע שפּראַכן, אַז באַלד וועלן זיי אָפּטרעטן דעם וועג אַנדערע לשונות בכלל, ווײַל אימיגראַנטן לאָזן אָפּ די ווערטער מיט וואָס זיי האָבן זיך אַרויסגעזאָגט אין ליידן און אין פֿריידן גלײַך.

עס האָט זיך גרינג אָנגעזען דער אונטערשייד צווישן די קינדער־אימיגראַנטן און די הי־געבוירענע. די אימיגראַנטן־קינדער האָבן זיך געזען לעבן זייערע קרובֿים, טאַטע־מאַמעס וואָס שרײַען און שטערן. די הי־געבוירענע, ווידער, די שוין אויסגערייכערטע ליולקעס, שפּילן זיך אַליין, ריכטן אָפּ גלות ווײַט פֿון די היימישע גאַסן, פֿאָרשן אויס וווּ די אויגן טראָגן.

דערווײַלע האָט סעמי ווײַטער געפּרוּווט אָניאָגן מירלען. כאָטש זי האָט אים, דאַכט זיך, ניט בכּיוון איבערגעלאָזט פֿון הינטן, נאָר סתּם פֿאָרויסגעשפּאַנט מיט גיכע טריט.

„מיר גייען צו דיר אַהיים?“ האָט סעמי אַ רוף געטאָן מער ווייניקער אין מירלס ריכטונג.

„דאָס וואָלט געווען איין ברירה,“ האָט זיך מירל אָנגערופֿן, „נאָר דאָס איז ניט וואָס מיר טוען איצט. מיר גייען צו מײַן צווייטער היים.“

„איך האָב ניט געוווּסט אַז דו האָסט אַן אייגענע היים!“ האָט זיך פֿאַרחידושט סעמי. „כ´האָב אַלע מאָל געמיינט, אַז דו וווינסט אַלץ מיט טאַטע־מאַמע.“

„איך וואָלט דאָס געוואָלט טאָן,“ האָט מירל געזאָגט. „נאָר איך קען בײַ זיי בלײַבן נאָר אַ מאָל יעדער פּאָר חדשים. אַנדערש גיי איך אַראָפּ פֿון זינען.“

Sunday, January 18, 2009

„גאָאָאָאָר–ניט!“

ווען משה האָט גערופֿן דעם איינציקן נומער וואָס ער האָט פֿאַר קלמן, האָט געזאָגט דער וואָס האָט זיך געמאָלדן, „כ´ווייס ניט וואָס איז מיט אים געווען. נאָר כ´האָב אַ נומער וואָס ער האָט געלאָזט.“

קלמן, האָט ער זיך דערוווּסט דורך אַ פּאָר פֿאַרשעמענדיקע גרײַזן, רופֿט זיך איצט קעווין. ער וווינט אין מאַנהעטן און פֿאַרדינט נישקשה ווי אַ שרײַבער פֿון פֿילם־רעצענזיעס פֿאַר אַן אַלטערנאַטיוון וואָכנבלאַט. ער האָט זיך צעלאַכט ווען משה האָט אים דערמאָנט אין זײַן פֿריִערדיקער פּערזענלעכקייט. „אוי, וויי, כ´בין געווען אַזאַ עקצענטרישער יונגער־מאַן!" ער רעדט אַ פֿליסיקן, פֿיפֿיקן ענגליש, ווי אַ קאַר־פֿאַרקויפֿער אָדער אַ שלאַנג אין איינעם פֿון די דיסני־מוּוויס. „יאָ, כ´האָב געהאַט אַזוי פֿיל ביכער – געדענקסט? – און כ´האָב געהאַט אַזוי פֿיל ריזיקע חלומות. ווייסט וואָס איז געוואָרן פֿון זיי?“

משה האָט ניט געוווּסט. „וואָס, אייגנטלעך?“

קלמן האָט זיך ווידער צעלאַכט. „גאָאָאָאָר–ניט!“ כאָטש זיי האָבן נאָר גערעדט טעלעפֿאָניש, האָט משהן זיך געדאַכט, אַז קלמנס צורה נעמט אָן אַן ערנצט אויסזען. „ניין – חכמות אין אַ זײַט, בין איך גוואַלדיק צופֿרידן וואָס כ´בין אַרויס פֿון יענעם געטאָ. מײַנע חלומות האָב איך גאָר געקענט אָפּראַטעווען, וואָס וואָלט דאָך ניט געווען דער פֿאַל ווען איך געפֿין זיך נאָך הינטער יענע מויערן – דו פֿאַרשטייסט? מאַך פּליטה בשעת ס´איז דיר נאָך אַלץ מעגלעך!“

ווײַזט אויס, האָט משה זיך פֿאָרגעשטעלט ניט אָן אַ היפּש ביסל אַנטוישונג, אַז קלמן געדענקט שוין ניט, נאָך אַ פּאָר מינוט שמועסן, די סיבה פֿון משהס קלונג. ניט ער וויל עצות וועגן אַרויס/ניט אַרויס פֿון דער גאָר פֿרומער וועלט, ניט ער וויל הערן לויבווערטער אָדער טענות וועגן „דעם דרויסנדיקן לעבן“ (קלמן האָט זיך שוין באַגלאָגט אויף די מיידלעך די דרויסנדיקע – איבערקלײַבער! מע וויל ניט קיין סחורה וואָס איז ניט די סאַמע פֿרישטע און בעסטע! אויב בײַ דיר שוין אַ קליינע חסרון, אַ פֿעלער, פֿאָרגעט איט!). ער וויל באַקומען פּראַקטישע עצות וועגן דעם, ווי אַזוי זיך צו געבן אַן עצה צווישן די שטרענגע עקאָנאָמישע רעאַליטעטן פֿון דער דרויסנדיקע וועלט, וואָס ער באַווײַזט נאָך ניט – נאָך דרײַ לאַנגע יאָר! – זיי צו באַהערשן. נאָר קלמן האָט אים גאָרניט געקענט צופֿרידן שטעלן. ער האָט ניט געוואָלט מעשׂיות, נאָר עצות.

ווידער האָט ער זיך דערמאָנט אין יואלשין. יואלשי איז ניט איינער פֿון די פֿאַרפֿאָרענע ייִדן. ער איז אייביק צוגעפֿעסטיקט צום דרך־הישר: זײַן באַליבסטער זאָג איז געווען „אַז גאָט וועט געבן“. ער האָט אָבער שטענדיק און אָפֿן גערעדט וועגן זײַנע אינעווייניקסטע ראַנגלענישן מיטן דבֿר־אַחר, זײַנע זאָרגענישן וועגן זײַן מקטני אמונה. ער איז איינער וואָס איז אַלע מאָל געווען גרייט צוצושטעלן אַן עצה, און אַפֿילו אַ פּלייצע, לטובֿת פֿאַרצווייפֿלטע בחורים. מע האָט געזאָגט אויף אים, אַז ער האָט צוריק אַרויפֿגעפֿירט אויפֿן דרך אַ סך כּמעט פֿאַרפֿאָרענע בחורים.

און אפֿשר, האָט זיך פֿאָרגעשטעלט דער וואָס אַ מאָל פֿרוסטרירטער משה, קען ער העלפֿן אויך מיך? אַוודאי וועט זײַן גאַנץ נודנע צו רעדן מיט אים, ער וועט מיך וועלן צוריקפֿירן אויפֿן דרך און פֿאַרדינען וואָס מער „פּונקטן“ בײַם אייבערשטן, נאָר אַ ברירה האָב איך? איך דאַרף צוקומען אַפֿילו צו די לאַסקעס פֿון אַ גרויסן צדיק ווי יואלשי. לאָמיר זען וואָס טרעפֿט זיך ווען כ´הייב אויף דעם טעלעפֿאָן אים צו קלינגען, האָט משה זיך אַ פֿרעג געטאָן. צי וועט מיר די האַנט אָפּגעדאַרט ווערן?

ער האָט אַזוי געטאָן און גאָרניט געשפּירט קיין דאַרעניש אָדער קוואַרעניש אין דער האַנט. האָט ער ווײַטער אָפּגעדריקט דעם נומער און געקלונען צו אים. אין דער סאַמע רגע ווען ער האָט געהערט דעם „העלאָ?“, האָט אים צוריקגעבראַכט צו די ישיבֿה־יאָרן, ווען הייסע מחלוקתן האָבן זיך מאָמענטאַל צעקאָכט ניט איבער פּשט אין תּספֿות אָדער אַ קנייטש פֿון ר´ עקיבֿא אייגר, נאָר וועגן דעם, אַז אַ בחור האָט ניט אויפֿגעראַמט נאָך זיך אין וואַשצימער. יואלשי, אויף וויפֿל ער איז דער מוסטער פֿון אַ קנאָי, האָט ער אַלע מאָל גערעדט צו דער זאַך, ניט וועגן פּערזענלעכע זײַטיק ענינים וואָס האָבן באמת פֿאַרסאַמט דעם ברוקלינער אַסטאָספֿער. אַז ער שטעלט זיך שוין פֿאָר יענע יאָרן, האַלט משה אָט־אָט בײַם אויספֿיר אַז ניט די עקסטרעמע פֿרומקייט איז די פּראָלבעם, נאָר די קאָמפּלעקסן און אומאָרנטלעכקייט פֿון די גאָר פֿרומע ייִדן. גאָט אין זײַן משפּט איז גערעכט, די בשׂר־ודמס אָבער זײַנען אַן אַנדער מעשׂה.

נאָר ער האָט זיך ניט געקענט לאַנג אָפּגעבן מיט זײַן וואָר־חלומות, ווײַל יואלשי האָט זיך געמאָלדן אויפֿן טעלעפֿאָן.

„ווער קאָלט?“

„דאָס רעדט משה.“

„משה?“ דאַכט זיך אַז יואלשי האָט זיך עפּעס ניט דערמאָנט אין קיין ייִד מיט אַזאַ נאָמען. נאָר אַ פּאָר סעקונדעס האָבן דאַכט זיך פֿאַרריכט זײַן זכּרון. „אַ, משה! וואָס מאַכט איר עפּעס?“

„אַ דאַנק,“ האָט משה געזאָגט, בשקר. ער ווייסט דאָך וואָס ער דאַרף, נאָר ער קען זיך ניט ברענגען דאָס צו זאָגן אָפֿן.

„איר זײַט שוין ווידער שומר־מיצוות? אַוודאי ניט, ווײַל אין דעם פֿאַל וואָלט איר מיך געזען פּערזענלעך, וואָלט איר מיך ניט געדאַרפֿט קלינגען.“ משה האָט זיך ווידער דערמאָנט, ניט צום ערשטן מאָל, אין דעם ייִדס קלוגשאַפֿט, אָדער לכל־הפּחות זײַן עזות־פּנים. פֿאַר וואָס האָט יעדער ייִד אין דער דאָזיקער קהילה זיך מורה־היתּר געווען זיך נאָכצופֿרעגן אויף יענערס ייִדישקייט. כּל ישׂראל ערבֿים, זאָגט די וועלט. זאָגט משה: הייסט עס, אז יעדער מעג אַרײַנשטעקן די נאָז צו יענעם אין טאָפּ אַרײַן.

משה האָט אונטערגעמורמלט עפּעס אַ הסכּמה צו יואלשיס אָננעמעניש. זיי האָבן פֿאַרפֿירט אַ שמועס און אַרומגערעדט די לעצטע נײַעס פֿון דער קהילה – די אָנגייענדיקע מחלוקת וועגן דעם רבינס זין, און ווער וועט זײַן דער יורש פֿון רבנות; די אַלץ העכערע דירות־פּרײַזן; די אינוואַזיע פֿון די „טמאנע גוייִם“ וואָס ציִען זיך לעצטנס אַרײַן אין דעם געגנט. די איראָניע, וואָס משה איז אין גײַסט און אויפֿפֿיר שוין געוואָרן טאַקע איינער פֿון די „אַרטיסטן“, איז געדיכט געהאַנגען איבערן גאַנצן שמועס.

אין מיטן דערינען האָט יואלשי, עלעהיי ער האָט געכאַפּט אַז משה וויל וואָס ווײַטער פּטור ווערן פֿון אומגעלומפּערטן שמועס, פֿאַרקערעוועט די רייד אין אַן אַנדער ריכטונג. „איך ווייס פֿון אַן אָרגאַניזאַציע וואָס וואָלט זיך גאָר געפֿרייט צו הערן, אַז אַ בחור ווי דו זוכט אַרבעט.“

„כ´זוך מער ניט קיין שפּילן,“ האָט זיך משה מידערהייט אָנגערופֿן. „זאָג מיר וואָס מע דאַרף און ווי אַזוי מע קען זיי געפֿינען.“

„דאָס איז אַן אָרגאַניזאַציע פֿון סאָציאַלער אַרבעט. עס שאַפֿט הילף פֿאַר ייִדן וואָס קענען זי ניט געפֿינען בפֿרהסיא, און מוזן זיך אַן עצה געבן מחוץ די מויערן פֿון דער סיסטעם.“

„דאָס קלינגט צו סענטימענטאַל פֿאַר מיר,“ האָט משה געזאָגט, ניט וועלנדיק אַוועקמאַכן קיין ערנצטן אָנבאָט, נאָר אויך ניט זיך דערנידעריקן צום ניוואָ פֿון סאָציאָלער אַרבעט, וואָס ס´איז אים קיין מאָל ניט געווען צום האַרצן.

„פֿאָרט מיט מיט מיר אין איינעם פֿון די טעג. אַ מאָל דערלויב איך זיך טאָן אַ ביסל חסד, שאָקל זיך אָפּ פֿון ש"ס מיט פּוסקים און פֿאָר מיט אַ סקולבאָס פֿון וויליאַמסבורג קיין באָראָ־פּאַרק און צוריק. דו וועסט זיכער הנאָה האָבן.“

אינטערעסאַנט, האָט משה זיך אַ טראַכט געטאָן. יואלשי איז בשעת זײַנע ישיבֿה־יאָרן געווען אַזוי פֿאַרטאָן אין לערנען, ממש זיך ניט געקענט אָפּרײַסן פֿון ש"ס, כאָטש פֿאַרשטאַנד האָט ער זיכער געהאַט פֿאַר די וואָס האָבן זיך אַרומגעטראָגן אַ ביסל אַן אַנדער קוקווינקל. פּלוצעם, אין מיטן דערינען – און אפֿשר ניט, אפֿשר נאָך יאָרן לאַנג פֿון אַנטוויקלונג און פּערזענלעכן דין־חשבון – איז ער געוואָרן אַ בעל־חסד. פֿאַר וואָס און פֿאַר ווען? וואָס פֿאַר אַ מין אָרגאַניזאַציע וואָלט אַרויסגערופֿן אַזאַ מין אינערלעכע ענדערונג?

„וואָס טוט מען אין אַזאַ אָרגאַניזאַציע? וואָס איז דער ציל?“

יואלשי האָט שוין אַרויסגעוויזן אַ ביסל אומגעדולד. „דאָס האָב איך דיר שוין געזאָגט. מיר פּרוּוון אַרויסראַטעווען יחידים וואָס האָבן פֿאַרבלאָנזשעט, כּדי זיי זאָל בלײַבן אויפֿן ריכטיקן דרך.“

„וואָס איז דער שׂכל, איך זאָל איך באַטייליקן אין אַזאַ זאַך? כ´בין שוין ריכטיק קאַליע געוואָרן!“ משה האָט זיך צעלאַכט. „אפֿשר וויל מען, איך זאָל דינען ווי אַ בײַשפּיל פֿון וואָס מע טאָר ניט טאָן?“

„דו מיינסט אַז דײַן צוגאַנג איז דער איינציקער וואָס קען דערקלערן דײַנע דערפֿאַרונגען? איך וועל דיר ווײַזן די ייִדן מיט פּראָלעמען, די, וואָס מיר באַדינען. איך וועל זיי דערצײלן דײַן מעשׂה. איך וועל זיי דיך פֿאָרשטעלן. זיי וועלן זיך צוהערן צו דיר, און אַליין פֿאַרשטיין וואָס פֿאַר אַ מענטש דו ביסט און ווי אַזוי דו וואַרפֿסט אַ ליכט אויף זייערע דערפֿאַרונגען. יאָ, איך וויל דיך ניצן. נאָר ס´איז לטובֿת כּלל.“

„גוט,“ האָט אַ זאָג געטאָן משה דורך דער נאָז. ער האָט דען אַ ברירה? מע האָט באַשטימט אַ באַשטעלונג. משה זאָל קומען אויף אַ זיצונג פֿון דער דאָזיקער חסד־גרופּע, און יאולשע וועט זען ווי אַזוי ער קען צוטראָגן. דעמאָלט ווען מען ווײַטער גיין. ס´איז נאָך געווען גאַנץ אומקלאָר נאָר, דאַכט זיך, גענוג אַז קעראָלײַן זאָל זײַן באַפֿרידיקט, כאָטש אויף אַ טאָג צוויי, ווען משה האָט איר געגעבן צו וויסן וועגן דער נײַער אַנטוויקלונג.

Thursday, December 11, 2008

האַלב־פֿאַרגעסענע נעמען און פּערזענלעכקייטן

ראשית־חכמה האָט ער אַ קלונג געטאָן צו פּינחס, אַ חבֿר זײַנס וואָס איז אַלע מאָל געווען אַ ביסל אויף די ראַנדן פֿון דער קהילה. אפֿשר וועט ער וויסן פֿון עפּעס אַן אַרבעט. דאַכט זיך אָבער (פֿון דער לענדלערקע וואָס האָט געענטפֿערט דעם טעלעפֿאָן) אַז ער האָט זיך אַרויסגעקליבן פֿון דער שטאָט, מער ניט געקענט זיך אויסהאַלטן צוליבן געהעכערטן דירה־געלט. „אַזוי איז עס,“ האָט זי געזאָגט, מיט אַ פֿאַרדומפּיקטן קול. „דעסט די וויי איט יז.“ די לענדלערקע, וואָס ער קען זי שוין פֿון זײַנע ישיבֿהשע יאָרן, האָט זיך אויף אַלץ נאָכגעפֿרעגט: טאַטע־מאַמע (וואָס שוין זינט יענער פֿאַרשטערטער חופּה רעדט ער ניט מיט זיי), זיידע־באָבע (שוין לאַנג אַוועק אין דער אייביקייט), זײַן כּלה (ד"ה יענע, וואָס אַפֿילו איר נאָמען האָט ער זיך בכּיוונדיק ניט דערמאָנט), און אַחרון אַחרון חבֿיבֿ זײַן ייִדישקייט. אַלע גאָר אויפֿמונטערנדיקע שמועס־טעמעס. ער האָט אַוועקגעלייגט דאָס טרײַבל אַ צעשלאָגענער און אַן אַנטוישטער מיט דער וועלט – אָדער וואָס זי איז געוואָרן, אָדער פֿאַר וואָס פֿאַר אַ זאַך ער האָט זי געמאַכט.

ער האָט אַ טראַכט געטאָן אַדורך די אַלע נעמען וואָס האָבן זיך נאָל בײַ אים דערמאָנט אין קעפּל. דער איינציקער וואָס פֿעלט אים – פּסיכאָלאָגיש גערעדט; ער האָט זיך ניט דערלויבט קיין בענקענישן נאָך ברוקלין, דער ריס איז נאָך אויף דעם צו בלוטיק – איז אויף צו להכעיס יענער ייִד, וואָס ער וויל זיך אין אים ניט דערמאָנען.

און אפֿשר . . . אַהאַ! ער האָט זיך אָנגעכאַפּט אין אַ קליינטשיקן, צעריבענעם געדאַנק וואָס האָט זיך נאָך געדרייט צווישן די טונקעלע, הינטערשטע קאָרידאָרן פֿונעם מוח, וווּ האַלב־פֿאַרגעסענע נעמען און פּערזענלעכקייטן נעמען אָן די טונקעלע פֿאַרבן ווי די געמעלן פֿון סוטין אָדער איינע פֿון די האָלענדער. אַ געדאַנק וואָס וואָלט אים אפֿשר אָפּגעראַטעוועט פֿון יענער אומבאַווקעמער נייטיקייט, צו רעדן מיטן ייִד וואָס ער וואָלט זיך פֿאַר אים געשעמט.

יאָ, אים איז אײַנגעפֿאַלן צו רופֿן קלמן, אָדער ווי מע פֿלעג אים רופֿן אין ישיבֿה: קלמן דממה דקה. עס פֿאַרשטייט זיך אַליין פֿון יענעם צונעמעניש, אַז יענער קלמן איז געווען סײַ אַ שרײַער, סײַ אַ טריפֿנער האַלדז. מע האָט פֿון אים געלאַכט אין דער קאַפֿעטעריע און אין די קאָרידאָרן, אין בית־מדרש און בײַם דאַווענען. און פֿאַר גוטע סיבות דערצו. ער האָט חוזק געמאַכט פֿון די רביים און די אַנדערע ישיבֿה־בחורים בשעת ער האָט אַליין ניט געהאַט קיין שם פֿון גוטע מידות. מע האָט אויף אים געזאָגט, אַז ער מאַכט קוים אַ לייעניש פֿון אַ בלאַט, אַז זײַן שוועסטער האָט חתונה געהאַט מיט אַ ייִד פֿאַר יאָשקע, אַז זײַנע עלטערן האָבן זיך באַגעגנט גאָר אין דער ברוקלינער תּפֿיסה נאָך אַ גוואַלדאָוונער דעמאָנסטראַציע קעגן די ליובאַוויטשער, דווקא ווען די שׂינאה קעגן חב"ד האָט זיך שוין לאַנג געהאַט אײַנגעשטילט.

בקיצור, ניט קיין חבֿרה־מאַן וואָס מע וואָלט געוואָלט מיט אים האָבן צו טאָן. פֿונדעסטוועגן אָבער האָט משה אין אים געזען עפּעס וואָס איז געגאַנגען זײַן אייגענעם וועג, וואָס האָט זיך ניט געלאָזט רירן פֿון זי כּסדרדיקע מוסר־שמועסן. קלמן דממה דקה האָט געהאַט אַן אייגענע השקפֿה – זאָל זײַן אַ צינישע – און אַן אייגענם צוגאַנג צו הלכה. ער האָט געוווּסט וואָס ער ווייסט, און וואָס ער ווייסט ניט. איידער צו פֿרעגן אַ שאלה האָט ער געפֿרעגט בײַ זיך אַליין צי ער קען די שײַכותדיקע הלכות. טאָמער ניט, האָט ער געגעבן אַ פֿאָרש צו אין כּלערליי ספֿרים ביז ר´איז דערגאַנגען דעם ענטפֿער.

יאָ, קלמן דממה דקה איז געווען אַ פּאַסקודניאַק, נאָר ער איז געווען אַ פּאַסקודניאַק אַ למדן, און אין זײַנע ניט־מעסיקע רייד אַקעגן די רביים און די מיט־תּלמידים האָט ער אָפֿט מאָל אַרויסגעזאָגט געדאַנקען, וואָס אַנדערע האָבן זיך ניט געוואַגט אַפֿערצוברענגען אויף די ליפּן. אַמאָל, צוליב עפּעס אַן ענין, איז משה אַרײַן צו אים אין דירה (ער האָט נאָך געוווינט מיט זײַנע טאַטע־מאַמע אין באָראָ־פּאַרק). דער קליינער צימער, דושנע, איז געווען אָנגעלייגט מיט ביכער אויף יעדן אייבערפֿלאַך. פּאַפּירן האָבן זיך אומזיכער געוויגט, ווי מאַקעטן פֿון מיגדל־בבֿל, אויף טישן און בענקלעך. און אין מיטן, זיכער ווי אַ מלך אויפֿן טראָן, איז געזעסן דממה דקה (מע וואָלט געקענט צוגעבן, אַזוי ווי מיט די צאַרן, „דער גרויסער“), פֿולשטענדיק אין קאָנטראָל איבער זײַן סבֿיבֿה. ווען משה האָט אים געזאָגט יענץ מאָל, איז אים אײַנגעפֿאַלן אָט וואָס:

„אַ שאָד וואָס קלמן קען ניט מאַכן זײַן גאַנצע וועלט פֿאַר אַזאַ מין סבֿיבֿה, באַקוועם און אויפֿנעמעריש, פֿול מיט ביכער און ספֿרים, נאָר מיט מענשטן וואָס האָבן פֿאַר אים אַן אמתדיקן דרך־ארץ. פֿאַר וואָס קען ער ניט אַוועק פֿון דער וועלט און זיך מאַכן אַ היים אין אַן אַנדערער?“

און אָט, איז אים אַײַנגעפֿאַלן צו קלינגען צו אים, ער ווייסט ניט פֿאַר וואָס. ווער ווייסט צי קלמן האָט זיך טאַקע דערשלאָגן צו אַזאַ וועלט וואָס משה האָט פֿאַר אים געהאָפֿט.

Tuesday, October 28, 2008

וווּ געפֿינט זיך הײַנט דער שׂכל-צענטער?

עס איז וויכטיק צו וויסן, ווי אַזוי דאָס באַוווּסטזײַן ווערט צונויפֿגערעכנט און דעפֿינירט. וווּ געפֿינט זיך דער נאַציאָנאַלער שׂכל פֿון עם־ישׂראל? דאָס איז ניט קיין נאַרישע שאלה. דעת־הקהל, ווייסט יעדער, איז גאָר אַ וויכטיקער פֿאַקטאָר. מע דאַרף פֿאַרשטיין וווּ ער געפֿינט זיך, פּונקט ווי (להבֿדיל) אין די אַלטע שרעקפֿילמען, דאַרף מען זיך דערוויסן דאָס אָרט פֿון צענטראַלן קאָמפּיוטער, דער וואָס קאָנטראָלירט די באַוועגונגען פֿון ריזיקן עלעקטראָנישן מאָנסטער, אויב מע וויל זיך דערפֿון ראַטעווען. פּונקט אויף אַזאַ אופֿן, אויב מע וויל איבעראַנדערשן דעם גורל פֿון אַחינו בני ישׂראל, דאַרף מען געפֿינען וווּ עס געפֿינט זיך יענעם פֿאָלקישן שׂכל־צענטער און אין אים זיכער און גלײַך אַרײַנדרינגען, ווי אַ גזלן לשם מיצווה.

בשעת דער צענטער פֿון ייִדישן פֿאָלק האָט זיך געפֿונען אויף צוויי הויפּטערטער, למשל אין מיזרח־אייראָפּע און ארץ־ישׂראל, אָדער שפּאַניע, איז געווען גרינג זיך צו דערוויסן, וואָס עס טראַכט ר´ ייִד. הײַנט אָבער, ווען יעדע קהילה און אידעאָלאָגיע האָט אַן אייגענעם הויפּטקוואַרטיר, איז ניט אַזוי פּשוט צו טאַפּן דעם דופֿק פֿון עמך. פֿאַר וואָס איז דאָס שײַך? ווײַל משה, דער פֿאַרפֿאָרענער חסיד, האָט אַלע מאָל געטראַכט אויף אַ גרויסן מאַסשטאַב (קעראָלײַן וואָלט געזאָגט: צו גרויס), און איידער צוצוגיין צו פּערזענלעכע ענינים ווי אַנדערע וואָלטן געטאָן – דאָס הייסט, לויטן גערעם פֿון אייגענעם איך – איז אים ליבער צו פֿאַרשטיין די ברייטערע קאָנטרון פֿון דער געזעלשאַפֿט וואָס רינגלט אַרום און האַלט אויס זײַנע חבֿרים און באַקאַנטע.

די פֿראַגע וואָס משה שטעלט זיך אַליין איז אַזאַ: ווי אַזוי וועלן זײַנע חבֿרים אָפרופֿן זיך, ווען ער שטעלט זיך ווידער מיט זיי אין פֿאַרבינדונג, שוין אַ צוריקגעקומענער אין ברוקלין? די פֿראַגע איז אַ וויכטיקע ווײַל משה, בשעת זײַן צײַט אין מישיגען און דעם אָנהייב פֿון זײַן באַציִונג מיט קעראָלײַן, האָט בײַ זיך שוין באַשלאָסן אַז ער דאַרף אַליין בײַטן, ווי אַזוי ער גייט צו צו יענעם.

פֿריִער – למשל, ווען ער האָט געמאַכט פּליטה פֿון דער חופּה, אָן אַ זײַ־געזונט זײַן כּלה אָדער דעם רעשט פֿון זײַן משפּחה – האָט ער אַדורכגעפֿירט דאָס זײַניקע, ווײַל – ווײַל אַזוי האָט זיך אים געדאַכט, אַז ער דאַרף טאָן צוליב זײַנע אייגענע באַדערפֿענישן. שוין אַדורכגעפֿירט אָבער יענע באַדערפֿענישן, און זיך באַזעצט אין ווײַטע, גויִישע מקומות (און דערצו נאָך שוין אַדורכגעפֿירט זײַן שידוך מיט אַ גויע) האָט ער אַנטדעקט, אַז ער דאַרף אויך אַרײַננעמען אין חשבון ווי אַזוי יענער וועט רעאַגירן.

ער איז שוין – וויפֿל? – עפּעס און דרײַסיק יאָר אַלט, פֿינף און דרײַסיק, יאָ. קעראָלײַן, זאָל זי גאָט בענטשן, מאַכט אַ גרויס צימעס פֿון יעדן געבוירן־טאָג זײַנס. זי קריטיקירט אים, הלמאַי ער זיצט גאַנצענע שעהען אויף דער סאָפֿע, אַרבעט נאָר טיילצײַטיק בײַ נידעריקע דערווײַליקע שטעלעס, ניצט ניט אויס די גאַנצע נעץ חבֿרים, רביים, חבֿרותאס וואָס ער האָט אויפֿגעבויט בשעתּו. צוקומען צו זיי קען ער אָבער ניט, ער ווייסט ניט פֿאַר וואָס.

מאָדנע, וויפֿל מאָל ער האָט געהערט אין ישיבֿה וועגן דער גרויסער וויכטיקייט, דער הימל־שרײַענדיקער מיצווהדיקייט פֿון די אַלע מיצוות־בן־אָדם־לחבֿרו. דערנאָך האָט ער זיך באַזעצט, צוזאַמען מיט קעראָלײַן, אין מישיגען, און זיך אויסגעלערנט אַ נײַעם וואָקאַבולאַר פֿאַר אַ לעבן פֿון גוטע כּוונות: ניט מיצוות נאָר „אימפּעראַטיוון“, ניט שמירות־מיצוות, ערלעכקייט און גדולים בתּורה נאָר „תּיקון־עולם“ (אַזוי האָבן זיך אויסגעדריקט די ליבעראַלע ייִדן, וואָס האָבן זיך אָפּגעשראָקן בײַ זײַן אָנקום) און העראָס.

אַלץ האָט ער זיך אויסגעלערנט אין פֿאַרשיידענע סבֿיבֿות, נאָר מע האָט אים נאָך אַלץ ניט געלערנט ווי אַזוי מע פֿאַרשטייט יענעמס געפֿילן. קעראָלײַן, דאַכט זיך אים, איז אַ מבֿין אויף יענעמס געפֿילן. פֿון וואַנען האָט זי גענומען יענעם טאַלאַנט?

ער האָט גערעדט נאָך אַ פּאָר מינוט צו זיך אַליין, שווײַגנדיקערהייט. דערנאָך זיך אָנגעטאָן אַ ריזיקן כּוח, אויפֿגעשטאַנען פֿון דער סאָפֿע און זיך אַ לאָז געטאָן צום טעלעפֿאָן, עלעהייט ער וועט אַנטלויפֿן ווי אַ ציג אויב ער וועט זיך באַקלערן.

Sunday, September 14, 2008

מיצווה־ביזנעס

ס´איז געשטאַנען אין מיטל צימערל אַ מעטאַלענער טיש מיט אַ צעקראַצטן אויבן, וואָס פּונקט אַזאַ שטיק מעבל איז גאָר באַקאַנט יעדן וואָס האָט פֿאַרבראַכט די ערשטע צאָל יאָרן אין אַ אָרעמער שול, אָדער אַ ניט־פֿאַרמעגלעכן חדר צי ישיבֿה־קטנה, אָדער אַן עפֿנטלעכער שול וואָס איר בודזשעט ווערט יאָר־אײַן יאָר־אויס נאָך אומרחמנותדיקער צוגעוואָרגן.

ס´איז אָבער נאָר געווען איין בענקל. דער גראָבער ייִד האָט עס געגעבן אַ בריקע מיט איין אומסטאַביל־קורצן פֿוס. דאָס בענקל האָט זיך געוויגלט איבערן דיל און זיך אָפּגעקראַצט צו אַן אָפּשטעל אויפֿן דיל איידער עס האָט אַרײַנגעקראַכט אין דער וואַנט אַרײַן. דער גראָבער ייִד האָט אַ טײַטל געטאָן אויף סעמין מיט איין פֿינגער און אַרויסגערופֿן מיט אַ ביסל אַ מילדערן קול:

„זעצט זיך. מיר האָבן וואָס צו בעטן בײַ אײַך."

ער האָט גענומען אים צו אירצן, דאַכט זיך. אינטערעסאַנט – פֿאַר וואָס וואָלט ער דאָס געטאָן?

ער האָט געפֿאָלגט און זיך אַוועקגעזעצט אין בענקל. ס´איז אים געווען צו קליין, און זײַנע גלידער האָבן זיך אַרויסגעשפּרייט אין אַלע זײַטן. ער האָט זיך קוים געקענט האַלטן אין בענקל, וואָס האָט זיך געקאַטשעט אַהין און צוריק ווי אַ שיכּורער בדחן אָדער ווי להבֿדיל אַ רעפּ־סטאַר נאָך אַ הצלחהדיקן מאָרדפֿולן טור. איינער איז געשטאַנען פּונקט לעבן אים, און איינער (דער גראָבער) האָט זיך אָנגעשפּאַרט אויף דער וואַנט קעגן איבער, איבערן טיש. פּונקט ווי אין די דעטעקטיוו־פּראָגראַמען אויף דער טעלעוויזיע.

„מיר ווילן אײַך האָבן פֿאַר גאָר אַ וויכטיקן שליחות. נאָר ראשית־כּל דאַרפֿן מיר זיך אײַך פֿאָרשטעלן. כ´הייס ר´ גרובער,“ זאָגט דער גראָבער. סעמי, וואָס האָט געוויינטלעך ניט קיין גרויס חשק פֿאַר געמאַכטע ווערטערשפּילן אָדער גמטריא, האָט זיך שיִער ניט געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער.

„און איר?“ האָט סעמי זיך געווענט צום שלאַנקערן פֿון דער פּאָר.

„שלענקער,“ האָט געזאָגט דער צווייטער, אָן קיין חשק, דאַכט זיך, צו עפֿענען דאָס מויל און צונעמען צײַט פֿון פֿאַרקוקן זיך אין דער ווײַטנס.

„און וואָס ווילט איר פֿון מיר?“

„ס´איז ניט וואָס מיר ווילן פֿון אײַך, ס´איז וואָס מיר קענען פֿאַר אײַך טאָן,“ האָט געזאָגט גרובער. „מיר ווילן אײַך אָנבאָטן גאָר אַ פֿעטע סחורה. מיר האָבן אַ נײַ געשעפֿט וואָס וועט מאַכן אַ רעוואָלוציע אין דער גאַנצער פֿרומער וועלט. מיר וועלן אָנהייבן אַ מיצווה־ביזנעס.“

„וואָס איז דאָס?“ האָט אַ פֿרעג געטאָן סעמי.

„ס´איז גאַנץ פּשוט. דו ביסט פֿון מאַנהעטן, יאָ? אַזוי האָט איר געזאָגט? איר ווייסט אַז עס זײַנען דאָ אַ צאָל אָרגאַניזאַציעס וואָס ווילן צוציִען די יונגע־לײַט צו ייִדישקייט. מע זוכט אַרום דעם כּישוף־שפּראָך וואָס וועט דאָס טאָן. מע גרינדעט אַנשטאַלטן מיט פֿילמשטערנס, מע בויט אויף ברויסע בנינים אויף קאַלעדזש־קאַמפּוסן, נאָר דאָס אַלץ טויג ניט. די ייִנגלעך און מיידלעך האָבן חתונה מיט גוייִם און אין צוויי דורות אַרום זײַנען זייערע קינדער שוין מער ניט קיין ייִדן. איר ווילט דאָס פֿאַר אײַערע מאָדערנע ייִדן?“

סעמי האָט ניט געהאַט וואָס צו זאָגן. ער האָט פּשוט אויסגעשטעלט אַ פּאָר אויגן און צוגעקוקט פֿאַרחידושטערהייט.

אָט האָט זיך צערעדט דער שלאַנקער, ד"ה שלענקער, אַ פּנים דער שׂכל הינטערן גאַנצן פּלאַן. „מיר האָבן אַ נאָענטע פֿאַרבינדונג מיט אַ גרויסן גבֿיר וואָס האָט גרויס אַהבֿת־ישׂראל אַפֿילו פֿאַר די פֿרײַע. ער איז א הײַמישער ייִד, און אים איז שוין נימאס די גאַנצער אויפֿמערקזאַמקייט וואָס עס קומט די חבדסקע ייִדן צוליב זייער אַזוי־גערופֿענעם קירובֿ. מיר קענען טאָן בעסערס. מיר וועלן שאַפֿן נאָך הייליקע ייִדן.“

סעמי האָט ווײַטער ניט פֿאַרשטאַנען. „איר ווילט מיך פֿאַר אַ קירובֿ־פּראָיעקט?“

שלענקער האָט ווײַטער גערעדט, כּאילו סעמי האָט גאָרניט געזאָגט. „מיר דאַרפֿן ווײַזן די מאָדערנע ייִדן אַז מע פֿאַרשטייט זייערע באַדערפֿענישן, און זיי איבערצײַגן אַז נאָר אונדזער תּורה קען זיי ראַטעווען.“

„אָבער דאָס איז – “ סעמי איז געוויינטלעך דער איידלסטער פֿון ייִדן, נאָר ער האָט געדאַרפֿט רעדן לשון, דאַכט זיך – „דאָס איז אַן אויסערגעוויינטלעך נאַרישער געדאַנק. פֿאַר וואָס ווילט איר טאָן וואָס די ליובאַוויטשער טוען שוין? אַלף, איר קענט עס מסתּמא ניט געטאָן בעסער, און בית, איז דאָס קעגן אײַױר טבֿע ווי סאַטמער! ווער האָט דאָס אויסגעטראַכט, און פֿאַר וואָס, צו אַל די שוואַרצע יאָר, האָט איר מיך געוואָלט אַרײַנציִען?“

ער האָט געגעבן אַ קוק אויף זײַן זייגערל. עס איז שוין שפּעט אין טאָג, און ער האָט נאָך ניט אויפֿגעזוכט דאָס מיידל. וואָס טוט ער דאָ? פֿאַר וואָס וואַרפֿט ער אַוועק אַזוי פֿיל צײַט?